Bài 95: Họa sĩ trẻ tự bảo vệ mình trước vấn nạn tranh giả

>> Thanh niên với vấn đề hội nhập - Khát vọng vươn xa
Bài 93: Phát huy vai trò của nữ doanh nhân thời hội nhập

Không nên quá bi quan

Nạn tranh giả không phải bây giờ mới bùng phát ở Việt Nam mà đã âm ỉ từ nhiều năm nay. Tuy nhiên, trước đó giới sao chép chỉ nhắm vào tranh của những họa sĩ nổi tiếng như Nguyễn Gia Trí, Nam Sơn, Nguyễn Tường Lân… Đặc biệt nhất phải kể đến danh họa Bùi Xuân Phái, người mà giới chuyên môn phải hài hước và chua xót bình luận rằng ông còn… sáng tác nhiều hơn sau khi qua đời. Tranh “Phố Phái” đã trở thành trường phái mà thi thoảng lại thấy “mọc” ra một tác phẩm khiến các nhà thẩm định phải đau đầu. Chính con trai ông, họa sĩ Bùi Thanh Phương đã nhiều lần phải lên tiếng để phân định thật giả. Vào cuối tháng bảy vừa qua, bức tranh “Phố cũ” của Bùi Xuân Phái mang ra đấu giá dù bị nghi ngờ và họa sĩ Bùi Thanh Phương xác định là giả vẫn được trả tới 12.500 USD.

Mấy năm trước, họa sĩ Văn Thơ từng phải mang dao rạch từng bức tranh khi nó được “gắn mác” tên ông. Năm 2016, họa sĩ Thành Chương từng quyết liệt “làm ầm” lên khi tình cờ phát hiện bức tranh ông vẽ một người bạn, thời điểm 1971-1972 được đổi thành bức “Trừu tượng” của họa sĩ Tạ Tỵ khi đi xem triển lãm “Những bức tranh trở về từ châu Âu” tại TP Hồ Chí Minh. Gần đây nhất, phải kể đến chuyện “bi hài” về tranh giả của họa sĩ Phạm An Hải. Chuyện là một nhà sưu tập mua được năm bức tranh của Phạm An Hải với giá 285 triệu đồng, loanh quanh thế nào khi mang đi đóng khung lại chọn đúng cửa hàng có quen biết với họa sĩ. Thấy nghi, chủ cửa hàng gọi hỏi xác minh thì các bên đều… ngã ngửa vì bức “Dư âm phố cổ” vẫn còn treo ở nhà họa sĩ. Hai bức khác của họa sĩ Nguyễn Rô Hùng bị xóa chữ kí và làm giả chữ kí của Phạm An Hải.

Đấy chỉ là những ví dụ tiêu biểu trong rất nhiều thật - giả lẫn lộn khiến cho thị trường tranh của Việt Nam phần nào hỗn loạn và có những khoảng tối khó phân định. Ngày trước, các danh họa của Việt Nam khi bị làm giả thường là những người được các nhà sưu tập nước ngoài mua và đánh giá cao, tiêu biểu cho nền hội họa của dân tộc. Ngày nay, thế giới phẳng, hội nhập tạo cơ hội cho các nhà sưu tập trong nước cũng có khả năng mua tranh của họa sĩ nước mình. Các họa sĩ trẻ với tài năng và sự sáng tạo, tư duy đổi mới cũng từng bước tạo dựng được tên tuổi, được các nhà sưu tập trong và ngoài nước để ý. Thị trường tranh trong nước hay thị trường xuyên lục địa sôi động kéo theo việc tranh bị làm giả ngày càng nhiều. Đó là một điều đáng buồn. Song với không ít người, vấn nạn tranh giả lại là một “tín hiệu” cho thấy thị trường mĩ thuật Việt Nam đang bước vào giai đoạn “dậy thì”. Tức là phải có cái hay, cái khác lạ và ngày càng nhiều bức tranh có giá trị thì việc làm giả tranh mới “rầm rộ” đến mức như vậy. Việc bị làm giả tranh càng thúc đẩy những họa sĩ, đặc biệt là họa sĩ trẻ phải tìm tòi, đổi mới, sáng tạo, ghi dấu ấn để tranh của mình dù có bị làm giả thì cũng không thể “bắt chước như thật” được.

Tự bảo vệ mình

Đúng là chỉ có các họa sĩ đang còn sáng tác và nhất là họa sĩ trẻ mới có cơ hội “cãi” được với dư luận rằng đó có phải là tranh của mình hay không. Đối với các danh họa đã khuất, nhà phê bình Phan Cẩm Thượng nhận định: “Không có cách nào để bảo vệ tác phẩm của các họa sĩ quá cố”. Ông cũng chua xót cho rằng: “Thị trường tranh ở Việt Nam mới manh nha hình thành nhưng lại không có luật kinh doanh riêng. Giới mỹ thuật hoàn toàn bất lực”. Họa sĩ trẻ Trịnh Minh Tiến, người sáng lập dự án Real Art (Nghệ thuật đích thực) cũng đồng tình ý kiến này và cho rằng nghệ sĩ nói chung cái tôi rất cao nhưng lại ngại, không muốn “dây dưa” đến kiện tụng.

Trở lại trường hợp của họa sĩ Thành Chương, mặc dù cơ quan chức năng đã xác định 15 bức trong đó có tranh của ông trong cuộc triển lãm “Những bức tranh trở về từ châu Âu” là giả nhưng sự việc cũng dừng ở đó, không có biện pháp hay hình thức xử lí. Còn với họa sĩ Phạm An Hải, không khó để truy ra “thủ phạm” làm nhái tranh của mình nhưng đau lòng đó lại là chỗ anh em quen biết, cùng là người trong nghề cả. Nhà điêu khắc Đinh Công Đạt cũng từng nghĩ đến chuyện đi kiện kẻ dám ngang nhiên trưng bày và bán con kiến, vốn là sản phẩm “độc quyền” của anh khiến tên anh được bạn bè thân thiết gọi là “Đạt kiến” nhưng rồi lại thôi, lí do: “Tôi bận lắm, mải theo kiện thì dở hết việc quan trọng”.

Nhiều trường hợp “được vạ thì má đã sưng” cho thấy, kinh nghiệm để tránh bị làm giả lần sau thì tốt nhất chuyên tâm vào làm tranh cho thật tốt để không ai có thể bắt chước. Hay nói cách khác có thể vẽ lại được gần giống nhưng không thể chuyển tải được tinh thần, kĩ thuật mà họa sĩ đã sử dụng hay thổi hồn vào tác phẩm nguyên bản. Các họa sĩ trẻ Vũ Đình Tuấn, Bùi Minh Tâm cũng không “ngại” việc các tác phẩm mới được đưa lên mạng internet. Bùi Minh Tâm khẳng định, mỗi bức tranh của anh được vẽ với những kĩ thuật riêng, lớp lang với nhiều trình tự và rất mất thời gian, kì công, tỉ mỉ, làm giả được không phải là điều đơn giản. Họa sĩ Vũ Đình Tuấn thì cho rằng, với những kĩ thuật như vẽ trên lụa, đắp chi tiết bằng vàng lá mà các anh dày công nghiên cứu, sáng tạo trên nền tảng truyền thống của mĩ thuật nước nhà kết hợp với những công nghệ tiên tiến, hiện đại của thế giới, việc sao chép tranh của anh là rất khó.

Rõ ràng, lợi thế của các họa sĩ trẻ trong việc tự bảo vệ mình ở thời hội nhập chính là việc có thể chủ động “chống sao chép” ngay từ khi ý tưởng về một tác phẩm mới hình thành và có thể theo suốt nó trong nhiều năm sau đó. Họa sĩ Bùi Minh Tâm chia sẻ kinh nghiệm rằng, anh chỉ làm việc với các gallery uy tín. Đồng thời anh cũng khuyên những người mua tranh nên tìm hiểu kĩ về các tác phẩm mình định sưu tầm hay kinh doanh. Những bức tranh thật bao giờ cũng đi kèm đầy đủ giấy tờ, chữ kí của các bên liên quan. Còn họa sĩ Lại Tiến Định, người từng tổ chức nhiều triển lãm, kết nối được với hầu hết các họa sĩ trẻ cả nước khẳng định, bất cứ họa sĩ nào anh mời tham gia triển lãm đều đã được anh theo dõi một thời gian dài. Họa sĩ ấy phải khẳng định được tài năng, sức bật, sự sáng tạo, tham gia những triển lãm trong và ngoài nước nào, với tác phẩm nào. Thậm chí, anh còn nắm được chặt chẽ cả thời gian sáng tác các tác phẩm trong triển lãm để tránh tình trạng chính các họa sĩ cũng không sòng phẳng với tác phẩm và tên tuổi của mình.

Họa sĩ Vũ Đình Tuấn thì chỉ làm việc với những người được anh “thử lửa” bằng một cuộc chuyện trò, trao đổi về quan niệm nghệ thuật, kiến thức, niềm đam mê, yêu thích… Khi nhìn sâu vào trong mắt người đó, phát hiện ra những ý đồ không trong sáng, không thực sự vị nghệ thuật thì anh nhất quyết không cộng tác.

Vẫn biết rằng để họa sĩ vừa tự sáng tác vừa tự bảo vệ mình là một việc “cực chẳng đã” và không khác gì “sống chung với lũ”. Tuy nhiên, trong thời đại hội nhập, trong khi chờ luật của Việt Nam chặt chẽ hơn và muốn tác phẩm của mình vươn ra được với thế giới thì xem ra đó là cách hữu hiệu nhất.

(còn nữa)