Khi ý thức và hạ tầng chưa cùng nhịp...

Tuy nhiên, thay vì trở thành biểu tượng của lối sống xanh, những thùng rác này lại đang bị lãng quên một cách đáng tiếc, trơ trọi giữa những đống rác hỗn độn. Trong khi việc phân loại rác tại nguồn bắt buộc phải thực hiện từ 1/1/2025, nghịch lý này đặt ra một câu hỏi lớn: Làm thế nào để chính sách đi vào đời sống?

Thùng rác thông minh bị ngó lơ…

Trên nhiều tuyến phố tại Hà Nội như Nguyễn Chí Thanh, Trần Duy Hưng, Xã Đàn, Nguyễn Xiển… hình ảnh những chiếc thùng rác công nghệ hai ngăn, được dán nhãn “Rác tái chế” và “Rác còn lại” đã trở nên quen thuộc. Chúng được kỳ vọng là mắt xích đầu tiên, quan trọng nhất trong chuỗi kinh tế tuần hoàn, giúp giảm gánh nặng cho các bãi chôn lấp và biến rác thành tài nguyên. Tuy nhiên, thực tế lại không như vậy.

Ghi nhận tại nhiều tuyến phố, không khó để bắt gặp cảnh tượng trớ trêu: Những chiếc thùng rác còn khá mới thì trống không, trong khi ngay bên cạnh, thậm chí trên nắp thùng, là những túi rác đủ loại được vứt bừa bãi. Một số thùng khác thì chứa một mớ hỗn độn không phân loại, từ vỏ chai nhựa, hộp xốp dính đầy thức ăn thừa cho đến khẩu trang đã qua sử dụng.

Những thùng rác thông minh bị bỏ quên trên đường Nguyễn Xiển

“Ngay trước cửa nhà tôi có một thùng rác 2 ngăn rất đẹp nhưng hàng ngày tôi vẫn thấy hàng xóm tiện tay vứt túi rác xuống gốc cây bên cạnh. Có lúc tôi nhắc thì họ ậm ừ rồi lần sau vẫn thế", một người dân sinh sống tại phường Thanh Xuân (Hà Nội) lắc đầu chia sẻ.

Lý giải cho sự thờ ơ này không chỉ nằm ở hai chữ "ý thức". Anh Phạm Tuấn Hùng, phường Yên Sở, Hà Nội đưa ra một góc nhìn thực tế: “Bản thân mình thấy loại thùng rác này khá nhỏ, nắp đậy lại thấp và hẹp. Thói quen của đa số người Việt là gom rác cả ngày vào một túi lớn rồi mới đem vứt nên nhiều khi không thể nhét vừa cả túi vào thùng. Có lẽ vì bất tiện nên nhiều người chọn cách để bên cạnh cho nhanh”.

Không ít người đi xe máy, tiện tay ném rác, không quan tâm vào thùng hay ra ngoài

Đối với những người lao công, hình ảnh này đã trở nên quá quen thuộc. Một công nhân vệ sinh trên tuyến Nguyễn Xiển cho biết: “Người có ý thức thì họ sẽ bỏ đúng chỗ. Không ít người đi xe máy, tiện tay họ vứt vèo một cái là xong, không quan tâm vào thùng hay ra ngoài chứ không nói đến chuyện phân loại rác nào vào thùng nào".

Thực tế, nhằm tạo đột phá trong công tác bảo vệ môi trường đô thị, Hà Nội đã triển khai lắp đặt hàng chục nghìn thùng rác công nghệ, đưa vào hàng loạt xe thu gom, vận chuyển rác thải và vệ sinh môi trường hiện đại. Cùng với đó, thành phố yêu cầu tăng cường đầu tư công nghệ, lắp đặt camera giám sát tại các khu vực “điểm đen” về rác thải; xây dựng nền tảng dữ liệu số hóa phục vụ công tác quản lý vệ sinh môi trường hiệu quả. Đây là những nỗ lực đáng ghi nhận của thành phố trong công tác bảo vệ môi trường.

Tuy nhiên, để giải được bài toán về môi trường, cần giải quyết những vấn đề bất cập còn tồn tại cùng sự chung tay triển khai quyết liệt của nhiều bên liên quan và người dân.

Vướng mắc ở mọi khâu

Sự lãng phí của những chiếc thùng rác phân loại xuất phát từ nhiều nguyên nhân đan xen. Trả lời về nguyên nhân chính sách phân loại rác chưa được triển khai đồng bộ, tại hội thảo triển khai công tác quản lý chất thải rắn sinh hoạt do Bộ Nông nghiệp và Môi trường tổ chức, bà Dương Thị Thanh Xuyến, Cục Môi trường thừa nhận rằng, các địa phương còn lúng túng trong áp dụng đơn giá thu gom, vận chuyển và xử lý chất thải rắn sinh hoạt sau phân loại; một số định mức, đơn giá áp dụng địa phương chưa phù hợp. Cùng với đó, cơ quan này cho rằng, nhiều địa phương chưa có cơ sở hạ tầng để xử lý sau phân loại, đặc biệt là đối với chất thải thực phẩm.

Cũng tại hội thảo, ông Nguyễn Hữu Tiến - Chủ tịch HĐTV Công ty TNHH MTV Môi trường đô thị Hà Nội (Urenco) đặt vấn đề: Tại sao chính sách phân loại rác chưa đi vào cuộc sống? Có phải người dân không phân loại rác hay chính quyền chưa quan tâm hay kỹ thuật phân loại khó khăn?

Theo các chuyên gia, câu trả lời nằm ở sự đứt gãy của cả chuỗi. Thực tế cho thấy, người dân không phân loại vì xe thu gom vẫn trộn chung. Công ty môi trường không thể thu gom riêng vì họ thiếu xe chuyên dụng, thiếu điểm tập kết riêng và quan trọng là thiếu nhà máy xử lý riêng cho từng loại rác. Toàn bộ hệ thống vẫn vận hành theo một đơn giá duy nhất cho tất cả các loại rác, không có cơ chế tài chính để khuyến khích việc đầu tư vào quy trình thu gom riêng biệt tốn kém hơn.

Việc phân loại rác tại nguồn vẫn còn nhiều khó khăn

Trog khi đó, từ ngày 1/1/2025, cá nhân, hộ gia đình phải phân loại chất thải rắn sinh hoạt thành 3 nhóm trước khi chuyển giao cho đơn vị thu gom, vận chuyển, theo Luật Bảo vệ môi trường 2020. Nếu không thực hiện sẽ chịu mức phạt từ 500.000 - 1.000.000 đồng cho hộ gia đình nhưng việc thực thi vẫn còn rời rạc. Các tổ công tác ở phường còn mỏng, thiếu thiết bị và cơ chế giám sát. Việc áp dụng cơ chế thu phí rác thải theo khối lượng hoặc thể tích như một số nước tiên tiến cũng gặp khó khăn trong khâu quản lý, giám sát.

“Đánh thức" thói quen phân loại rác bằng giải pháp đồng bộ

Để những thùng rác phân loại không còn bị bỏ quên và chính sách thực sự đi vào đời sống, cần có một hệ thống giải pháp đồng bộ, quyết liệt.

Theo PGS.TS Lê Hùng Anh, Viện Khoa học Công nghệ và Quản lý môi trường, thay vì áp đặt một mô hình phức tạp ngay từ đầu, chúng ta cần có lộ trình phù hợp với năng lực từng địa phương. Theo TS Lê Hùng Anh, thay vì phân ra 3 loại, bước đầu chỉ nên phân thành 2 loại là có thể tái chế và loại còn lại. Hoặc với những địa phương có dự án điện rác thì phân thành loại có thể đốt và không thể đốt. Sau một thời gian đủ lâu để hình thành thói quen thì mới chuyển sang giai đoạn chi tiết hơn. Cách tiếp cận này giúp giảm bớt sự bỡ ngỡ cho người dân và giảm áp lực lên hệ thống hạ tầng non yếu.

Phân loại rác tại nguồn bắt đầu từ những hiểu biết đúng về các loại rác cần phân loại (Ảnh minh họa)

PGS.TS Nguyễn Thế Chinh - Phó Chủ tịch Hội Kinh tế Môi trường Việt Nam cho rằng, xây dựng hạ tầng thu gom, xử lý rác thải đồng bộ là điều kiện tiên quyết. Theo ông, công tác tổ chức cần có sự liên kết từ phân loại tại nguồn, thu gom, tập kết, vận chuyển đến xử lý. Ông đưa ra ví dụ cụ thể về tính đồng nhất như xe thu gom rác phân hủy sinh học có màu xanh thì túi đựng và các thiết bị liên quan cũng cần có màu xanh để người dân và công nhân dễ dàng nhận biết.

Các cấp chính quyền cần quyết liệt đầu tư hoặc kêu gọi xã hội hóa để nâng cấp hệ thống xe thu gom chuyên dụng, xây dựng các trạm trung chuyển hợp vệ sinh và đặc biệt là đẩy nhanh tiến độ các nhà máy xử lý rác công nghệ hiện đại, biến rác thành năng lượng hoặc phân compost, chấm dứt việc chôn lấp.

Bên cạnh đó, việc tuyên truyền phải đi vào chiều sâu, không chỉ dừng lại ở khẩu hiệu. Các chiến dịch cần cụ thể, trực quan, hướng dẫn người dân chi tiết cách nhận biết và phân loại từng loại rác. Đồng thời, cần phải thực thi nghiêm minh, có thể thí điểm ở một vài khu vực, phạt nặng các trường hợp vi phạm không phân loại rác tại nguồn để tạo tính răn đe.

Việc tuyên truyền phân loại rác tại nguồn phải đi vào chiều sâu

Việt Nam cũng có thể học hỏi kinh nghiệm thành công từ Nhật Bản, Hàn Quốc đúc kết trong mô hình 4 chữ C gồm: Chính quyền phải vào cuộc quyết liệt, điều hành thống nhất; cơ chế phải ban hành các quy định rõ ràng, khả thi; cộng đồng là huy động sự tham gia tự giác của người dân và cuối cùng đầu tư vào công nghệ xử lý hiện đại.

Theo báo cáo của Bộ Nông nghiệp và Môi trường, tính đến năm 2025, khoảng 63% lượng rác thải sinh hoạt tại Việt Nam vẫn được xử lý bằng chôn lấp, gây áp lực lên các bãi rác và làm gia tăng khí metan - một loại khí nhà kính nguy hiểm. Rác thải không được phân loại làm tăng nguy cơ ô nhiễm đất, nước và không khí. Pin, bóng đèn hay chất thải điện tử nếu không được xử lý đúng cách có thể phát tán chất độc hại như chì, thủy ngân, ảnh hưởng đến sức khỏe cộng đồng.

Những thùng rác phân loại bị bỏ quên không chỉ là câu chuyện của hạ tầng hay ý thức mà là bài toán cần sự đồng bộ từ chính sách, giáo dục và sự tham gia của toàn cộng đồng. Mỗi cá nhân, gia đình có thể bắt đầu từ những hành động nhỏ như sử dụng thùng rác phân loại tại nhà, tìm hiểu quy định địa phương và lan tỏa ý thức bảo vệ môi trường.

Hành trình đưa phân loại rác trở thành thói quen tự nhiên không hề dễ dàng nhưng nếu có sự chung tay của tất cả các bên thì những thùng rác phân loại sẽ không bị lãng quên, mà trở thành biểu tượng của một lối sống xanh và bền vững cho thế hệ tương lai.

Ánh Dương