Zil 157 - mẫu xe góp phần làm nên huyền thoại Trường Sơn

Chiếc xe Zil 157 là mẫu xe xuất hiện trong câu thơ thuộc bài thơ "Tiểu đội xe không kính" của nhà thơ Phạm Tiến Duật sáng tác năm 1969 trên tuyến đường Trường Sơn, trong thời kì kháng chiến chống Mĩ diễn ra ác liệt. Bài thơ thuộc chùm thơ được tặng giải Nhất cuộc thi thơ báo Văn nghệ năm 1969, in trong tập “Vầng trăng quầng lửa”. Bài thơ đã phần nào khắc họa được hình ảnh của những chiếc xe vận tải quân sự, những chiếc xe từng một thời ngang dọc Trường Sơn, góp phần quan trọng vào chiến thắng lịch sử của dân tộc.

Đường Trường Sơn là một mạng lưới đường bộ gồm 5 hệ thống đường trục dọc, 21 đường trục ngang ở Đông và Tây Trường Sơn với tổng chiều dài gần 2 vạn km; 1 tuyến đường "kín" dài 3.140km. Hệ thống đường sông dài gần 500km. Trong đó, ngày 9-8-1964 là ngày đầu tiên Trung đoàn 98 đơn vị Anh hùng thực hiện mở đường cơ giới lên Trường Sơn. Đến ngày 25-10-1965, đoàn xe ô tô đầu tiên chở hàng vào chiến trường, mở đầu giai đoạn vận tải cơ giới trên Trường Sơn.

Nhờ vào tuyến vận tải cơ giới, chúng ta đã vận chuyển hàng triệu lượt người thuộc các binh chủng, quân chủng, lực lượng vào chiến trường trên còn đường này. Hàng chục lượt sư đoàn, các quân đoàn chủ lực đã được vận chuyển cơ động vào chiến trường với thời gian thần tốc là 4 ngày thay cho 4 - 5 tháng trước đây. Mỗi nǎm bình quân chúng ta chuyển được hơn 1 triệu tấn hàng hóa: vũ khí, khí tài, lương thực, thuốc men, đạn dược trên chặng đường có tổng chiều dài gần 2 vạn km đường ô tô, chi viện kịp thời cho miền Nam tiền tuyến… Riêng nǎm 1974 có lượng hàng gấp 22 lần nǎm 1966. Trong chiến dịch Tổng tiến công và nổi dậy mùa xuân nǎm 1975, Bộ đội Trường Sơn đã bảo đảm giao thông toàn bộ tuyến đường Quốc lộ 1 và 7 tuyến đường khác, có tổng chiều dài 2.577 km, sử dụng trên 1.000 xe.

ZIL là tên viết tắt của “Nhà máy mang tên Likhachev”, xí nghiệp chuyên chế tạo xe cơ giới lâu đời của Liên Xô trước đây và Liên bang Nga ngày nay. Nhà máy nổi tiếng này được đặt theo tên họ của nhà thiết kế hàng đầu của ngành công nghiệp ô tô Liên Xô Ivan Alekseevich Likhachev (1896-1956). Chiếc xe tải Zil157 được sản xuất tại nhà máy ôtô mang tên Likhachốp, chiếc Zil-157 là mẫu xe được sản xuất nhằm thay thế cho chiếc Studebaker US6 - chiếc xe vận tải chủ lực trong quân đội Xô-viết trong giai đoạn chiến tranh thế giới lần thứ 2. Mãi đến năm 1957, dự án mới thành hiện thực với chiếc Zil ba cầu đầu tiên. Một đỉnh cao của công nghệ Xô-viết. Chiếc xe tải off-road 6x6 với ba cầu chủ động, vi-sai đồng bộ một cách tuyệt vời giữa các đầu trục. Hơn thế nữa, một số phiên bản của nó còn được trang bị thiết bị tự bơm lốp xe ngay trong khi chạy (sau này làm nền tảng để phát triển trên chiếc Zil-131).

Tại Việt Nam chiếc Zin 157 còn được gọi là Zil ba cầu, chiếc xe nhanh chóng trở thành người anh hùng trên tuyến đường Trường Sơn huyền thoại trong suốt những năm tháng kháng chiến chống Mỹ cứu nước. Zin 3 cầu có thiết kế với kích thước dài: 6,684m; rộng: 2,315m; cao: 2,36m, động cơ 5,6 lít, công suất 109 mã lực. Một đỉnh cao của công nghệ Xô Viết.

Sau khi ra đời, chiếc Zil 157 đã đạt được “giải thưởng lớn” (grand prix) tại triển lãm ôtô quốc tế Bruxen (Bỉ) năm 1958. Chiếc Zil 157 được thiết kế chủ yếu là để trở thành xe tải chiến lược dùng cho quân đội Xô Viết, nhưng nó còn được dùng cho nhiều biến thể quân sự khác như để lắp lên đó giàn cachiusa, kéo pháo... Hai bên thành xe có thể lắp ghế băng, chiếc xe có thể chở được từ 12 đến 16 lính với đầy đủ trang thiết bị theo tiêu chuẩn còn thực tế tại chiến trường chiếc xe có thể chở lên tới 30, 40 chiến sĩ.

Dù là mẫu xe to lớn nhưng trọng tải xe chỉ có 3 tấn giúp cho chiếc xe tăng khả năng vận hành trên mọi địa hình, ngoài ra trong điều kiện địa hình bình thường chiếc xe có thể kéo rơmoóc đưa khả năng chuyên chở lên tới 7 tấn rưỡi. Chính điều đó đã làm cho chiếc xe có những ưu điểm tuyệt vời mà sau này nó đã thể hiện trên đường Trường Sơn.

Một đặc điểm nữa không thể không kể đến, đó là ở đầu xe có trang bị một bộ tời dẫn động thẳng từ động cơ nên nó có thể vượt qua những chặng đường khó khăn lầy lội nhất khi đơn độc tác chiến. Đúng với phương châm của nhà sản xuất là “đến đích bất chấp mọi khó khăn của điều kiện chiến tranh”.

Bên cạnh đó, mẫu xe Zil 157 còn có phiên bản khác được sản xuất ở Trung Quốc. Những năm 50 của thế kỷ trước, Liên Xô giúp đỡ Trung Quốc xây dựng ngành công nghiệp ôtô. Tại “công trường ôtô đầu tiên” (faw) người ta đã sản xuất ra phiên bản “Chinese zil 157”, đó là chiếc “Giải Phóng CA 30”. Cả Liên Xô và Trung Quốc đều đã chuyển cho Việt Nam những chiếc xe của cả hai loại đó. Vì là bản dập khuôn nên xe sản xuất ở Trung Quốc cũng có thể dùng lẫn phụ tùng xe của Liên Xô, điều này giúp cho những người lính thợ Việt Nam sửa xe dễ dàng hơn khi xe bị hư hỏng.

Hai bản Zil 157 và Giải phóng CA 30 trông hầu như giống nhau hoàn toàn ngoại trừ ba đờ sốc hình vuông thay vì hình tròn và 2 mẫu xe này đều được Quân đội Nhân dân Việt Nam sử dụng nhiều trong Chiến tranh Việt Nam và các cuộc chiến tranh biên giới Tây Bắc và Tây Nam và làm nghĩa vụ quốc tế tại Campuchia và sau này tiếp tục để vận tải binh sĩ và quân nhu ngày nay.

Trong quá trình chuyên chở, các chiến sỹ của quân đội Việt Nam đã sáng tạo làm thêm giá đỡ bằng tre, nứa nhằm ngụy trang tránh bom, đạn của kẻ thù. Trải qua hàng vạn km trèo đèo, lội suối, qua ngầm dưới mưa bom, bão đạn, những chiếc xe Zil 157 vẫn tồn tại ở đó như chứng minh, đây là những “người hùng việt dã” trong chiến tranh Việt Nam. Những chiếc Zil 157 còn góp phần làm lên tên tuổi trung đội nữ lái xe Trường Sơn anh hùng. Có ai nghĩ được những người phụ nữ Việt Nam nhỏ bé lại có thể thuần phục được những chiếc xe to lớn không có trợ lực tay lái, côn nặng, lốp to… để sử dụng chở hàng hóa và bộ đội vào Nam vượt mưa bom, bão đạn của quân thù.

Chiếc xe này cũng đã được nhạc sĩ Trần Tiến sang tác thành bài hát “Tớ là Zil ba cầu” chuyển thể từ bài thơ của nhà thơ Phạm Tiến Duật với những lời hát mộc mạc, khỏe khoắn: “To là zil ba cầu/ Ấy, khỏe là zil ba cầu/ Đại đội có mình tớ/ Nên quý như con đầu...”. Từ đó bài hát cứ đi khắp các đơn vị, hát vang cả rừng Trường Sơn trong tiếng vỗ tay rào rào của anh em bộ đội như tri ân mẫu xe cần mẫu ngày đêm đưa hàng hóa và bộ đội vào đến miền Nam thân yêu.

Ngày nay, trong nhiều đơn vị Quân đội dù tuổi đời cao nhưng những chiếc Zil 157 vẫn cần mẫn phục vụ những người chiến sĩ trong huấn luyện thời bình. Bên cạnh đó vẫn có một số ít chiếc xe Zil 157 được thanh lý bởi các đơn vị nhà nước và luôn được giới sưu tầm quan tâm về độ hiếm của chúng. Mới đây trên mạng xã hội xuất hiện mẫu xe tải quân sự gắn liền với những chiến công và huyền thoại trên con đường mòn lịch sử Trường Sơn của Quân đội nhân dân Việt Nam. Dù đã trải qua thời gian sử dụng, niêm cất và có tuổi đời cao nhưng với bàn tay và khối óc của người chiến sĩ cùng khẩu hiệu "yêu xe như con, quý xăng như máu" những chiếc xe luôn được đảm bảo ở tình trạng tốt nhất và sạch, đẹp nhất sẵn sàng làm nhiệm vụ khi cần.