Hà Nội đặt ra mục tiêu đến năm 2025, công nghiệp văn hóa chiếm 5% GRDP của thành phố. Với lợi thế về di tích, di sản, làng nghề, Hà Nội tập trung khai thác giá trị di sản để phát triển các ngành công nghiệp văn hóa. Thời gian qua, nhiều cơ quan, đơn vị tại Thủ đô liên tục đổi mới cách tiếp cận, khai thác di sản để biến di sản thành nguồn lực phát triển kinh tế-xã hội, nhất là phát triển du lịch văn hóa, thủ công mỹ nghệ.ÿ

Hà Nội là trung tâm văn hóa lớn của nước ta với hệ thống di sản văn hóa vật thể và phi vật thể đa dạng, phong phú và đặc sắc được bồi đắp qua hàng nghìn năm lịch sử. Hiện nay, Hà Nội là địa phương dẫn đầu cả nước về số lượng di sản văn hóa với gần 6.000 di tích văn hóa, lịch sử, trong đó có 16 di tích, cụm di tích quốc gia đặc biệt, gần 1.200 di tích được xếp hạng quốc gia, đặc biệt Khu Di tích trung tâm Hoàng thành Thăng Long được Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên hợp quốc (UNESCO) công nhận là di sản văn hóa thế giới.

Các khu di tích lịch sử, công trình văn hóa nổi tiếng của Hà Nội từ lâu đã thu hút rất nhiều du khách, như Văn Miếu - Quốc Tử Giám, chùa Một Cột, chùa Trấn Quốc, chùa Quán Sứ, đền Voi Phục, đền Bạch Mã, đền Quán Thánh, Tháp Rùa - đền Ngọc Sơn, chùa Hương, chùa Tây Phương, chùa Thầy, Khu Di tích thành Cổ Loa, Khu Di tích Chủ tịch Hồ Chí Minh…

Hà Nội cũng có hệ thống bảo tàng, nhà hát được khách du lịch trong và ngoài nước quan tâm, đánh giá tốt, như Bảo tàng Lịch sử quốc gia Việt Nam, Bảo tàng Dân tộc học, Bảo tàng Hồ Chí Minh, Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, Bảo tàng Hà Nội, Nhà hát Lớn Hà Nội...

Đặc biệt, một trong những điểm du lịch văn hóa hấp dẫn của Hà Nội thời gian qua là khu phố cổ - “bảo tàng sống” về quá trình hình thành và phát triển của kinh thành Thăng Long - Hà Nội qua bao thăng trầm của lịch sử. Nơi đây hiện còn lưu giữ được những nếp nhà với kiến trúc cổ, độc đáo, phản ánh đặc điểm địa lý và điều kiện sinh hoạt của người dân Thủ đô nói riêng, người Việt nói chung từ ngàn đời nay, thể hiện đặc điểm tôn giáo và tín ngưỡng, có sự hòa trộn của các nền văn hóa đa dạng, phong phú, sự đan xen kiến trúc nhiều thời kỳ cũng như kiến trúc phương Đông và phương Tây. Khu phố cổ không chỉ là một trung tâm kinh tế, mà còn là một trung tâm văn hóa đa dạng, giàu bản sắc văn hóa đô thị Hà Nội, có mật độ công trình di tích cao nhất thành phố với hàng trăm di tích lịch sử, văn hóa, như đình, chùa, miếu, đền, các di tích lịch sử, cách mạng…

Lễ hội đền Sóc với nhiều nghi thức tưởng nhớ Thánh Gióng tại Khu di tích lịch sử đền Sóc, xã Phù Linh, huyện Sóc Sơn, Hà Nội

Gắn bó chặt chẽ với hệ thống di tích lịch sử là những lễ hội truyền thống với nhiều quy mô, hình thức khác nhau, góp phần tôn vinh những giá trị văn hóa đặc sắc của Thủ đô, tiêu biểu như hội Gióng tại đền Sóc và đền Phù Đổng (được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại năm 2010), hội Cổ Loa (huyện Đông Anh), hội chùa Hương (huyện Mỹ Đức), lễ hội Đống Đa (quận Đống Đa), hội chùa Thầy (huyện Quốc Oai), hội chùa Tây Phương (huyện Thạch Thất), hội chùa Trăm Gian (huyện Chương Mỹ)…

Bên cạnh đó, Hà Nội có hàng nghìn làng nghề, tạo nên không gian văn hóa làng nghề đặc sắc, trong đó có nhiều làng nghề thủ công truyền thống lâu đời với những sản phẩm độc đáo, tinh xảo, như gốm Bát Tràng, lụa Vạn Phúc, tranh Hàng Trống, đồ đồng Ngũ Xã, sơn mài Hạ Thái... cùng những làng hoa, cây cảnh nổi tiếng, như Nhật Tân, Quảng Bá, Nghi Tàm, Tây Tựu, Mê Linh... Hà Nội có văn hóa ẩm thực đặc sắc với những món ăn nức tiếng, như cốm làng Vòng, phở Hà Nội, bún chả, bún thang, bún ốc, bánh cuốn Thanh Trì, chả cá Lã Vọng, bánh tôm Hồ Tây,…

Hà Nội cũng có nhiều loại hình biểu diễn nghệ thuật truyền thống và sinh hoạt văn nghệ dân gian, trong đó có những loại hình được vinh danh là di sản văn hóa thế giới, như ca trù, xẩm, hát văn…, tạo nên sức hấp dẫn lớn đối với du khách trong và ngoài nước.

Tất cả những di sản văn hóa nói trên đã trở thành nguồn tài nguyên nhân văn giàu giá trị, là một trong những lợi thế so sánh để Thủ đô phát triển các ngành công nghiệp văn hóa, nhất là du lịch văn hóa, nghệ thuật biểu diễn, thủ công mỹ nghệ, thiết kế,...; qua đó, góp phần khẳng định vị thế động lực phát triển của vùng Đồng bằng sông Hồng và cả nước.

Năm 2022, Thành ủy Hà Nội ban hành Nghị quyết số 09-NQ/TU của Thành ủy Hà Nội về phát triển công nghiệp văn hóa trên địa bàn Thủ đô giai đoạn 2021 - 2025, định hướng đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045. Nghị quyết đặt ra mục tiêu phát huy tối đa những tiềm năng, thế mạnh, giá trị văn hóa mang bản sắc của Thủ đô ngàn năm văn hiến, đưa những giá trị đó thành nguồn lực phát triển. Trong 12 lĩnh vực của công nghiệp văn hóa, thành phố tập trung vào các lĩnh vực: Thủ công mỹ nghệ, du lịch văn hóa, kiến trúc, nghệ thuật biểu diễn, ẩm thực...

Sau khi Nghị quyết số 09 ra đời, các hoạt động khai thác giá trị di sản văn hóa diễn ra hết sức sôi động. Sau thành công ấn tượng của chuỗi hoạt động trải nghiệm đêm, Ban Quản lý di tích Nhà tù Hỏa Lò tiếp tục ra mắt công chúng sản phẩm văn hóa mới mang tên "Đêm thiêng liêng 3 - Lửa thanh xuân", tôn vinh những anh hùng trẻ tuổi với những câu chuyện lịch sử có thật tại Nhà tù Hỏa Lò.

Nhiều hoạt cảnh được đưa vào khai thác giúp công chúng cảm nhận chân thực, sâu sắc hơn về cuộc sống khắc nghiệt nơi "địa ngục trần gian", không khí đấu tranh sôi sục của những bậc tiền bối cách mạng, như: Hoạt cảnh liệt sĩ Nguyễn Hoàng Tôn hiên ngang đón nhận cái chết trước máy chém trước Nhà tù Hỏa Lò năm 1931; cuộc đấu tranh tuyệt thực năm 1933; phong trào "Biến nhà tù thành trường học cách mạng"; hành trình vượt ngục năm 1945… Du khách còn được nhập vai tù chính trị để trải nghiệm sự tối tăm, ngột ngạt của các phòng giam, xà lim...

Năm 2023, Trung tâm Bảo tồn Di sản Thăng Long - Hà Nội đưa vào khai thác tour du lịch đêm "Giải mã Hoàng thành Thăng Long" chuyên biệt dành cho khách nước ngoài. Tour đêm diễn ra trong thời gian 120 phút được nhiều khách lựa chọn.

Bên cạnh các di tích, di sản văn hóa phi vật thể, Hà Nội có thế mạnh ở hoạt động làng nghề, với 1.350 làng nghề các loại. Nhiều làng nghề đã được đầu tư hạ tầng, triển khai các dịch vụ du lịch, đẩy mạnh số hóa như: Lụa Vạn Phúc, thêu Quất Động, sơn mài Hạ Thái… Làng gốm Bát Tràng đưa vào hoạt động, khai thác Trung tâm Tinh hoa Làng nghề Việt. Khách du lịch bị cuốn hút bởi bảy khối nhà của Trung tâm được thiết kế lấy cảm hứng từ chiếc bàn xoay gốm, với mầu đỏ đất nung. Công trình được thiết kế là nơi trưng bày gia phả, hình ảnh, hiện vật về sự phát triển của 19 dòng họ ở Bát Tràng; nơi khách du lịch được khám phá tinh hoa của làng gốm Bát Tràng cùng các làng nghề thủ công mỹ nghệ. Trung tâm còn có phòng lưu trú, nhà hàng, khu biểu diễn nghệ thuật dân gian, khu trải nghiệm để kết nối khách du lịch với các nghệ nhân, thợ gốm...

Là một khách du lịch từ TP Hồ Chí Minh, anh Nguyễn Ngọc Trung cho biết: "Nhiều nước trên thế giới thường tổ chức những trung tâm mà khách du lịch có thể tham quan, trải nghiệm, mua sản phẩm thủ công mỹ nghệ. Tôi thấy mô hình Trung tâm Tinh hoa Làng nghề Việt tương đối giống những mô hình đó. Dù chủ yếu giới thiệu về lịch sử, sản phẩm gốm Bát Tràng nhưng khách cũng có thể mua những sản phẩm làng nghề khác, rất thuận tiện".

Khách du lịch nước ngoài tìm hiểu cách tạo hình con rối tại phường múa rối nước Đào Thục.

Trong một lần tới Đông Anh (Hà Nội), phóng viên chứng kiến các nghệ nhân phường rối nước Đào Thục (xã Thụy Lâm, huyện Đông Anh) bận tíu tít khi đón đoàn khách gồm 50 em học sinh Trường phổ thông liên cấp Alfred Nobel (quận Đống Đa), đến xem biểu diễn rối nước. Rối nước là bộ môn nghệ thuật dân gian truyền thống của Việt Nam nhưng không phải ai cũng có dịp được tiếp xúc, cho nên những tích trò rối nước nhận được những tràng pháo tay sôi nổi của các em học sinh.

Trong khi một nhóm nghệ nhân ngâm mình dưới nước biểu diễn thì một nhóm khác lại tất bật chuẩn bị phục vụ cho đoàn khách thưởng thức đặc sản ẩm thực "quê rối". Tuy bận rộn nhưng mọi việc diễn ra nhịp nhàng, khi các công đoạn dần được "chuyên nghiệp hóa", từ khâu quảng bá, đón khách, biểu diễn, hướng dẫn khách học làm quân rối, biểu diễn đến phục vụ ăn uống...

Trong nhiều thời điểm (nhất là dịp trước, trong và sau các kỳ nghỉ lễ), hầu như ngày nào các nghệ nhân Đào Thục cũng đón khách. Có ngày các nghệ nhân diễn đến hai, ba suất. Từng có lúc người Đào Thục lo không giữ được nghề, thì giờ, giới trẻ rất thích học nghề rối nước, các nghệ nhân biểu diễn có thu nhập nên ai cũng vui.

Trưởng bộ phận kinh doanh - phường rối nước Đào Thục Nguyễn Thế Nghị cho biết: "Những năm gần đây, chính quyền địa phương quan tâm hỗ trợ phường rối về hạ tầng, hỗ trợ truyền dạy nghề múa rối… tạo điều kiện cho phường rối phát triển du lịch. Hiện, chúng tôi không chỉ biểu diễn rối nước, mà còn mở thêm các dịch vụ gắn với văn hóa làng quê như: Đi cầu kiều, đi cà kheo, học làm nhà nông, đi xe trâu, xe ngựa ngắm cảnh làng quê… Khách cũng có thể lựa chọn tham quan, trải nghiệm một số di tích, làng nghề trong khu vực".

Hiện có nhiều thách thức đặt ra trong phát huy các giá trị di sản để "làm kinh tế". Một Di sản văn hóa thế giới được UNESCO ghi danh như Hoàng thành Thăng Long mỗi năm mới chỉ đón vài trăm nghìn khách du lịch là chưa tương xứng với tiềm năng. Hà Nội có nhiều loại hình nghệ thuật biểu diễn dân gian, nhưng với các nhà hát cấp thành phố, chỉ có Nhà hát Múa rối Thăng Long hoạt động thật sự hiệu quả. Ở các làng quê, những địa phương như rối nước Đào Thục là "của hiếm". Trong khi đó, làng nghề vốn cùng lúc có thể phát triển các lĩnh vực khác nhau của công nghiệp văn hóa như: Thiết kế, du lịch văn hóa, thủ công mỹ nghệ, nhưng thực tế, sản phẩm thủ công mỹ nghệ sản xuất theo mẫu cũ, ít được cải tiến, sáng tạo; số lượng làng nghề thu hút du lịch chưa nhiều.

TS Nguyễn Viết Chức, Viện trưởng Viện nghiên cứu Văn hóa Thăng Long khẳng định: "Văn hóa dân gian không chỉ là chuyện đàn ca hát xướng hay những trò diễn xướng dân gian mà còn là trí tuệ của cả một dân tộc".

Di sản dù giá trị đến mấy, vẫn mới chỉ là "tài nguyên". Muốn tạo nên sức hấp dẫn để thu hút khách du lịch thì cần biến giá trị di sản đó thành sản phẩm. Để làm được điều này, Hà Nội cần có đội ngũ nhân lực tham gia lĩnh vực công nghiệp văn hóa chất lượng hơn. Viện trưởng Nghiên cứu văn hóa Thăng Long Nguyễn Viết Chức cho biết: "Nếu biết bảo tồn và khai thác, chúng ta còn có thể biến di sản văn hóa thành động lực phát triển kinh tế-xã hội, một ngành kinh tế mũi nhọn. Hà Nội cần đào tạo đội ngũ am hiểu về văn hóa; hoạch định các chương trình dài hơi, cho ra đời những sản phẩm có chiều sâu, giàu bản sắc, bảo đảm mục tiêu quảng bá, tôn vinh di sản bền vững".

Thành công của một số sản phẩm du lịch, thí dụ như tour đêm tại di tích Nhà tù Hỏa Lò đã chứng minh điều này. Bằng việc dẫn dắt câu chuyện sáng tạo, các tour đêm tại di tích Nhà tù Hỏa Lò luôn khiến khách phải đặt trước nhiều ngày mới mua được vé.

Đối với khối làng nghề, do nghệ nhân thiếu nghiệp vụ du lịch, cho nên cần sự hợp tác của các hãng lữ hành, sự hỗ trợ về chuyên môn của các làng nghề. Đại diện Hiệp hội Làng nghề sơn mài Hạ Thái Đỗ Trọng Đoàn chia sẻ, thành phố cần hỗ trợ xây dựng trung tâm hoặc cửa hàng trưng bày giới thiệu sản phẩm tại làng nghề, tạo điều kiện cho các doanh nghiệp, cơ sở sản xuất, kinh doanh, dễ tiếp cận và trao đổi thúc đẩy lưu thông hàng hóa.

Đối với công tác thiết kế, Chủ tịch Hiệp hội Thủ công mỹ nghệ và làng nghề Hà Nội Hà Thị Vinh đề xuất, các trường, trung tâm đào tạo nghề cần biên soạn các giáo trình cho học viên về môn thiết kế sản phẩm và các kỹ năng chuyên môn sâu về nghề cho từng dòng sản phẩm, động viên lớp trẻ ở làng nghề đi học nghề nhằm phát triển nghề tại địa phương. Bên cạnh đó, việc "tăng tốc" chuyển đổi số các làng nghề cũng là nhiệm vụ cấp thiết, nhất là trong quảng bá sản phẩm, thu hút du lịch.

Để trở thành một trong những trung tâm hàng đầu của cả nước về phát triển các ngành công nghiệp văn hóa, định vị thương hiệu "Thành phố sáng tạo", Phó Bí thư Thành ủy Nguyễn Văn Phong nhấn mạnh, thành phố đề ra các nhóm nhiệm vụ, giải pháp: Đổi mới tư duy, nâng cao nhận thức; tập trung xây dựng, hoàn thiện cơ chế, chính sách phát triển và đẩy mạnh phát triển nguồn nhân lực cho ngành công nghiệp văn hóa; tăng cường ứng dụng khoa học và công nghệ trong sáng tạo, sản xuất, phổ biến, lưu giữ các sản phẩm văn hóa... Đặc biệt, Hà Nội sẵn sàng thí điểm các chính sách liên quan đến việc phát triển văn hóa nói chung và công nghiệp văn hóa nói riêng, từ đó trở thành tiền đề, rút kinh nghiệm để có thể nhân rộng ra cả nước.

Để phát huy hiệu quả các giá trị của thủ đô di sản, tạo thương hiệu cho riêng mình, GS.TS Hoàng Anh Tuấn, Trường Đại học Khoa học xã hội và nhân văn cho rằng, Hà Nội cần chọn lọc những di sản văn hóa tiêu biểu để bảo tồn, tôn tạo và phát huy giá trị di sản vừa mang lại hiệu quả kinh tế, vừa có tính chất quảng bá hình ảnh, thương hiệu của thủ đô.

“UBND thành phố và Sở Du lịch Hà Nội cần đưa ra quy hoạch, chiến lược phát triển loại hình du lịch sinh thái và nhân văn. Sự phát triển du lịch tác động trực tiếp và gián tiếp đến việc chấn hưng và bảo tồn các di sản văn hóa. Cơ quan chức năng cần củng cố, mở rộng các tuyến tham quan dựa trên việc khai thác các giá trị của di sản; du lịch di sản văn hóa, lịch sử (di sản Hoàng thành, Cột cờ, Văn Miếu - Quốc Tử Giám, chùa Trấn Quốc, chùa Quán Thánh, đền Ngọc Sơn...); du lịch làng nghề, phố nghề, lễ hội, ẩm thực (phố đi bộ khu vực hồ Gươm, các phố nghề Hàng Bông - Hàng Gai, Hàng Ngang - Hàng Đào, Hàng Bạc, Lãn Ông...); khu phố ẩm thực Hà Nội, nhà cổ, lễ nghi truyền thống gia đình tại Nghi Tàm - Quảng Bá; làng đúc đồng Ngũ Xã, làng gốm Bát Tràng...; tham quan các loại hình nghệ thuật truyền thống: ca trù, múa rối nước, chầu văn...”, GS. TS Hoàng Anh Tuấn chia sẻ.

Phó Chủ tịch Hội đồng Di sản Văn hóa Quốc gia, PGS. TS Đặng Văn Bài đề xuất, để tạo lập sự hài hòa giữa bảo tồn và phát triển trên địa bàn thủ đô, UBND thành phố cần quan tâm nghiên cứu và thể nghiệm mô hình hợp tác công - tư trong hoạt động bảo tồn di sản văn hóa gắn với phát triển du lịch bền vững; tăng cường đầu tư cho hoạt động bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa trên địa bàn thành phố.

Cơ quan chức năng cần đào tạo, nâng cao năng lực cho bộ máy quản lý di sản văn hóa và du lịch của thành phố để tạo cơ hội thuận lợi nhất cho phát triển công nghiệp văn hóa - mũi nhọn kinh tế mà Hà Nội có nhiều lợi thế và tiềm năng so với các địa phương khác trong cả nước; ưu tiên phát triển hình thức du lịch cộng đồng để bảo tồn di sản văn hóa, tạo sinh kế thông qua các dịch vụ văn hóa do cộng đồng tự sáng tạo và quản lý.

Theo các chuyên gia, để nâng cao hiệu quả việc phát huy giá trị các di sản văn hóa trong phát triển các ngành công nghiệp văn hóa của Hà Nội, cần tập trung thực hiện đồng bộ một số giải pháp.

Thứ nhất, thành phố đẩy mạnh công tác tuyên truyền, nâng cao nhận thức về gắn kết di sản văn hóa với phát triển công nghiệp văn hóa ở các cấp, ngành và các tầng lớp nhân dân Thủ đô. Việc phát triển công nghiệp văn hóa cần đặt trong tổng thể chung và dựa trên nền tảng phát triển văn hóa, con người Việt Nam nói chung và Thủ đô Hà Nội nói riêng, trên nguyên tắc bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc và Thủ đô…

Cơ quan chức năng cần nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước về bảo tồn và phát huy di sản văn hóa; tăng cường phối hợp chặt chẽ giữa các ban, ngành liên quan trong việc đẩy mạnh hoạt động bảo tồn, tôn tạo và phát huy giá trị văn hóa của các di tích lịch sử, các công trình văn hóa; nâng cấp các điểm đến thuộc di tích văn hóa, lịch sử; triển khai chi tiết quy hoạch bảo tồn không gian di tích (không gian văn hóa, trong môi trường xã hội và cảnh quan tạo nên giá trị tổng hòa và đặc trưng của di tích).

Làng hương Quảng Phú Cầu: Nơi lưu giữ và phát huy giá trị văn hóa truyền thống

Thành phố, các ngành chức năng và địa phương chú trọng đa dạng hóa và nâng cao chất lượng sản phẩm công nghiệp văn hóa trên cơ sở khai thác hiệu quả giá trị các di sản văn hóa ở một số thế mạnh như du lịch văn hóa, nghệ thuật biểu diễn, thiết kế, thủ công mỹ nghệ, kiến trúc…; bảo tồn, phát triển làng nghề truyền thống kết hợp phát triển du lịch văn hóa, phát triển ngành thủ công mỹ nghệ, thiết kế… gắn với đổi mới các sản phẩm lưu niệm theo hướng nâng cao chất lượng và giá trị văn hóa; tăng cường ứng dụng khoa học - công nghệ hiện đại trong hoạt động bảo tồn và phát huy giá trị di tích, di sản

Cơ quan chức năng và địa phương nâng cao hiệu quả công tác tổ chức các lễ hội văn hóa trên địa bàn Hà Nội gắn với các hoạt động quảng bá văn hóa, nhất là các lễ hội có quy mô lớn, như: Hội gò Đống Đa, hội Cổ Loa, hội Gióng, hội đền Sóc, hội đền Hai Bà Trưng, hội chùa Hương...; khai thác lợi thế văn hóa ẩm thực của Thủ đô Hà Nội, phát triển các trung tâm ẩm thực, tạo sự hấp dẫn cho các điểm đến.

Bên cạnh đó, thành phố cần có cơ chế khuyến khích doanh nghiệp du lịch đầu tư trực tiếp vào các điểm đến văn hóa, các không gian sáng tạo để phát triển du lịch văn hóa cũng như khơi dậy khả năng sáng tạo của đông đảo văn nghệ sĩ… để tạo ra những sản phẩm văn hóa độc đáo, giàu giá trị; tăng cường đào tạo và nâng cao trình độ chuyên môn và nhận thức về du lịch văn hóa (kỹ năng đón tiếp, hướng dẫn tại chỗ và phục vụ ăn, nghỉ, vận chuyển…) cho cộng đồng dân cư trên địa bàn Thủ đô.

Ngoài ra, Hà Nội cần quan tâm tới hợp tác quốc tế, tiếp thu kinh nghiệm, phương pháp và kiến thức chuyên sâu trong hoạt động bảo tồn giá trị các di sản văn hóa gắn kết với hoạt động phát triển công nghiệp văn hóa, nhất là ở một số ngành có ưu thế của Thủ đô; chủ động tổ chức các sự kiện văn hóa - thể thao quốc tế lớn tại Hà Nội để thu hút khách du lịch quốc tế, qua đó, thúc đẩy quảng bá văn hóa Thủ đô đến với các nước trên thế giới.

(Còn nữa)