Tục cúng gà trống ngậm hoa hồng ngày Tết

Không chỉ trong dịp Tết mà hầu như tại các lễ cúng ở đình đền, miếu mạo cho đến giỗ chạp, lễ lạt tại các gia đình, họ tộc đều không thể thiếu lễ vật là gà trống luộc.

Ngoài lý do là lễ vật dễ kiếm, dễ chế biến, hình ảnh gà trống chứa đựng nhiều ý nghĩa tốt đẹp theo quan niệm của người xưa. Trong thập nhị can chi (12 con giáp) thì gà trống biểu tượng cho sự cương trực, mạnh mẽ; trong văn học gà trống được cho là loài có 5 đức lớn. Thời Nguyễn, Tả quân Lê Văn Duyệt từng nói với vua Gia Long về 5 cái đức của gà như sau: Một là, đầu có mào như đội mũ, thân có màu lông đẹp như quần áo, gọn gàng đó là Văn. Hai là, chân cứng, có cựa nhọn để làm vũ khí, ấy là Võ. Ba là, thấy đối thủ là xông vào, ấy là Dũng. Bốn là, tìm thấy thức ăn liền gọi đồng loại, đó là Nhân. Năm là, đúng giờ, đúng canh liền cất tiếng gáy, ấy là Tín.

Lê Văn Duyệt tâu với vua rằng, binh thư có câu: “Phàm người làm tướng phải có đủ những đức: Văn, Võ, Dũng, Nhân, Tín mới có thể làm ba quân mến phục. Có vậy mới là tướng tài để đánh thắng cường địch”. Loài gà có đủ 5 đức ấy, đức nào cũng đáng quý, trong đó gà lấy đức Tín làm đầu. Bất kể mùa đông hay mùa hạ, ngày nắng hay ngày mưa đều cất tiếng gáy đúng giờ, đúng canh để báo hiệu cho mọi người khắp trốn cùng quê thức dậy lo làm, lo ăn.

Dân gian thì đúc kết hình ảnh đẹp đẽ của gà trống qua câu ca sau: “Trên đầu đội sắc vua ban/ Dưới thời yếm thắm, dây vàng xum xuê/ Thần linh đã gọi thì về/ Ngồi trên mâm ngọc gươm kề sau lưng”.

Từ đặc điểm tự nhiên là tiếng gáy mà con gà trống được cho là có tác động vào thời gian của con người và được thi vị hóa; tiếng gáy báo sáng đánh thức mọi người thể hiện trí tuệ, niềm tin.

Chính bởi vậy, người ta chỉ dùng gà trống để cúng chứ không dùng gà mái hay gà trống thiến. Đặc biệt trong dịp Tết, nhất là trên mâm cúng Giao thừa và ngày mồng 1 Tết không thể thiếu gà trống luộc. Trong sách “Phương sóc chiêm tú” giải thích rằng, mỗi ngày trong tám ngày đầu năm mới thuộc về một con giống, gà thuộc ngày mồng 1 Tết nên cỗ cúng không thể thiếu gà.

Cúng gà trống nhất thiết phải có thêm bông hoa hồng đỏ gắn ở mỏ gà. Ngoài mục đích trang trí thì bông hoa hồng đỏ trên mỏ gà trống chính là biểu tượng của hình ảnh gà trống cất tiếng gáy gọi mặt trời của ngày đầu tiên báo hiệu năm mới đã đến.

Bên cạnh đó còn có cách giải thích về xuất xứ của tục cúng gà trống ngậm hoa hồng, đó là ngày xưa có một người vừa cắt tiết gà để cúng Giao thừa thì vợ chuyển dạ sinh con. Anh ta vội bỏ dở việc để lên lo chăm sóc cho vợ, sau đó mới xuống bếp làm tiếp nhưng không thấy gà đâu, tìm mãi mới thấy nó nằm chết trong bụi hoa hồng. Đang lo lắng thì mấy người hàng xóm an ủi rằng: “Đây có lẽ là điềm lành”. Người ấy bèn mang gà vào, khi luộc gà xong dâng lên bàn thờ, anh ta hái thêm một bông hoa hồng gắn vào mỏ gà, từ đó có tục cúng gà trống ngậm hoa hồng, biểu thị cho sự may mắn, đem lại vận đỏ trong năm mới.