Đền Cờn – Linh thiêng giữa sóng biển xứ Nghệ

Tựa bên bờ sóng Cửa Cờn, Đền Cờn hiện lên trầm mặc giữa sắc xanh trời nước. Nơi đây, suốt tám thế kỷ qua, tiếng chuông, tiếng trống lễ vẫn vang vọng, như nhịp tim của niềm tin và ký ức người dân vùng biển Nghệ An.

Linh địa “Nhất Cờn, nhì Quả, tam Bạch Mã, tứ Chiêu Trưng”

Buổi sớm ở phường Quỳnh Mai (phường Quỳnh Phương, thị xã Hoàng Mai cũ), sương biển mỏng tang như làn khói trầm, phủ lên mái ngói rêu phong của Đền Cờn. Trong tiếng sóng vỗ đều, từng hồi chuông ngân vang, nhẹ mà dội sâu vào lòng người.

Với ngư dân xứ Nghệ, mỗi chuyến ra khơi không thể thiếu việc ghé qua ngôi đền cổ ấy — thắp nén nhang cầu yên, gửi lại bão giông ở sau lưng.

Toàn cảnh Đền Cờn (phường Quỳnh Phương, thị xã Hoàng Mai) nhìn từ trên cao – ngôi đền cổ hơn 800 năm tuổi, được xem là “nhất Cờn, nhì Quả” trong tứ danh lam xứ Nghệ.

Từ xa xưa, người Nghệ đã truyền nhau câu nói: “Nhất Cờn, nhì Quả, tam Bạch Mã, tứ Chiêu Trưng” — bốn ngôi đền linh thiêng bậc nhất vùng Bắc Trung Bộ. Trong đó, Đền Cờn được xem là ngôi đền “đứng đầu tứ linh”, một đại danh lam đệ nhất xứ Nghệ, hội tụ linh khí trời biển, nơi mưa thuận gió hòa, phúc lộc viên mãn.

Đền Cờn nằm ngay cửa biển, nơi sông Mai hòa vào đại dương. Từ trên cao nhìn xuống, đền như tấm bình phong linh thiêng chắn gió, chở che cho cả vùng Quỳnh Lưu – Hoàng Mai. Kiến trúc cổ kính, mái ngói cong uốn lượn, đầu rồng chầu nguyệt, bao quanh là rặng phi lao và những hàng dừa gió hát quanh năm. Không chỉ đẹp về cảnh, nơi đây còn chất chứa trong mình lịch sử hơn tám trăm năm.

Dấu ấn tám thế kỷ và niềm tin không tắt

Theo ghi chép cổ, Đền Cờn được xây dựng từ thời Trần Anh Tông (năm 1312). Từ đó đến nay, ngôi đền được các triều đại phong kiến phong tặng, ban sắc và bảo trợ tế lễ.

Không chỉ được xem là ngôi đền cổ, Lễ hội đền Cờn đã được các triều đại phong kiến rất quan tâm và liệt vào hàng “quốc tế”, lễ hội cấp nhà nước được tổ chức hằng năm. Nhiều bia đá xưa vẫn còn khắc ghi rõ quy định lễ tế, chứng tỏ tầm quan trọng của ngôi đền trong đời sống tâm linh của người dân vùng biển.

Sử sách ghi lại, năm 1311, vua Trần Anh Tông thân chinh đánh Chiêm Thành. Khi đoàn quân đi qua Lạch Cờn, vua dừng lại làm lễ cầu thần linh phù hộ, và trận chiến sau đó thắng lợi lớn. Từ đó, Đền Cờn được nhà vua cho tu sửa, mở rộng và ban sắc phong thần.

Đến năm 1470, vua Lê Thánh Tông trước khi đi chinh phạt phương Nam cũng ghé đền cầu nguyện. Trở về thắng trận, ông tiếp tục sắc phong, tặng thêm ruộng tế lễ, khiến Đền Cờn càng thêm nổi danh.

Trải qua nhiều thế kỷ, ngôi đền vẫn được nhân dân địa phương gìn giữ, trùng tu. Dù chiến tranh, thiên tai có làm phai mờ đôi phần, nhưng hồn đền vẫn nguyên vẹn – như lời một cụ cao niên ở làng Phương Cần nói:

Lễ tế tại đền Cờn Ngoài.

Truyền thuyết Tứ vị Thánh Nương và lễ hội Di sản quốc gia

Đền Cờn thờ Tứ vị Thánh Nương – bốn mẹ con hoàng hậu và công chúa nhà Nam Tống. Truyền rằng khi nhà Tống diệt vong, vua tôi chạy loạn về phương Nam, thuyền gặp bão lớn, bốn mẹ con bị sóng cuốn trôi dạt vào cửa biển Cờn.

Ngư dân vùng này chôn cất và lập miếu thờ. Sau đó, nhiều linh ứng xảy ra: mỗi khi dân làng ra khơi, gặp sóng dữ, chỉ cần khấn “Tứ vị Thánh Nương” là biển yên gió lặng. Từ đó, tín ngưỡng thờ Thánh Nương lan khắp vùng biển Bắc Trung Bộ.

Lễ hội Đền Cờn hình thành từ đó, là lễ hội cổ nhất Nghệ An còn tồn tại đến nay, kéo dài gần một tháng – từ tháng Chạp năm trước đến hết tháng Giêng năm sau. Giai đoạn chính từ 15 đến 21 tháng Giêng, trong đó ngày 20 và 21 là chính hội.

Hội được phục dựng gần như nguyên vẹn từ cuối thế kỷ XX và được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, thể hiện giá trị lịch sử, văn hóa, tín ngưỡng đặc sắc của vùng biển Nghệ.

Lễ cầu ngư (chạy ói) – nghi thức đặc trưng của lễ hội, được thực hiện trang trọng với đoàn rước 5 kiệu từ đền Cờn trong ra đền Cờn ngoài.

Phần lễ – linh thiêng và trang trọng

Phần lễ gồm nhiều nghi thức cổ: rước nước, rước thuyền ngự, tế thần, rước kiệu Tứ vị Thánh Nương. Đặc biệt nhất là tục chạy ói, được xem là linh hồn của lễ hội.

Tục này tái hiện tích “khúc gỗ thần” – mộc thần – trôi dạt vào bờ, được xem là hiện thân của Thánh Nương. Hàng trăm người dân, trong trang phục truyền thống, rước kiệu trong tiếng trống chiêng, điệu ví, điệu sênh tiền. Đoàn rước dài hàng trăm mét, di chuyển theo nhịp, có lúc dồn dập như sóng, có lúc lặng như gió ngừng – tất cả hòa thành một bức tranh tín ngưỡng sống động.

Phần hội – rộn ràng sắc biển

Nếu phần lễ trang nghiêm thì phần hội lại vui tươi, náo nhiệt: đua thuyền, kéo co, đấu vật, đập niêu, hát chầu văn, chọi gà, nướng bánh đa, thi đan lưới, triển lãm ảnh, hội chim chào xuân...

Đặc biệt, hội đua thuyền trên sông Mai kéo dài 5 ngày liên tục, được xem là nghi lễ cầu mưa, cầu mùa và tạ ơn biển cả. Mỗi đội bơi đại diện cho một xóm, một dòng họ – họ vừa đua vừa hát, vừa khấn. Đó là cách cư dân miền biển đối thoại với thần linh bằng sức người, bằng niềm tin và bằng cả tiếng trống thượng võ của xứ Nghệ.

Sau lễ rước kiệu là hội đua thuyền trên sông Mai Giang

Tín ngưỡng thủy thần – hồn cốt văn hóa biển

Đền Cờn là biểu tượng tiêu biểu của tín ngưỡng thờ thần Biển – một tín ngưỡng bản địa hình thành từ đời sống của cư dân vùng duyên hải.

Người dân tin rằng, Thánh Nương là vị thần cai quản sóng nước, bảo hộ cho thuyền bè, cho cả mùa cá, mùa tôm. Tín ngưỡng ấy phản ánh tư duy nông nghiệp lúa nước kết hợp với nghề đánh bắt hải sản – một sự hòa hợp hiếm có giữa đất liền và biển cả.

Các nghi lễ như rước nước, rước thuyền, bơi thuyền hay chạy ói đều gắn liền với yếu tố nước. Trong văn hóa dân gian, nước tượng trưng cho sự sống, cho sự hồi sinh. Lễ hội vì thế không chỉ là dịp cúng tế mà còn là hành trình con người tri ân thiên nhiên, nhắc nhau sống hài hòa với biển trời.

Sau năm 1945, do chiến tranh và biến động, lễ hội từng bị gián đoạn. Chỉ từ năm 1993, khi Đền Cờn được công nhận là Di tích Lịch sử – Văn hóa cấp quốc gia, lễ hội mới dần được phục hồi. Đến năm 1999, các nghi thức cổ được khôi phục đầy đủ, mở ra thời kỳ “phục sinh” mạnh mẽ của một di sản sống.

Từ đó đến nay, mỗi mùa xuân về, hàng vạn người dân Nghệ An, Hà Tĩnh, Thanh Hóa… lại đổ về Đền Cờn – hành hương, dâng lễ, dự hội, và quan trọng hơn cả: tìm lại niềm tin giữa cuộc sống bận rộn.

Kinh nghiệm đi lễ Đền Cờn Nghệ An

Đến Đền Cờn không chỉ là hành trình tín ngưỡng mà còn là chuyến đi để cảm nhận hồn biển và văn hóa Nghệ An.

Thời điểm lý tưởng:

Tốt nhất là dịp lễ hội chính (15 – 21 tháng Giêng âm lịch), khi không khí hội mở rực rỡ nhất. Tuy nhiên, nếu muốn chiêm bái trong yên tĩnh, bạn có thể đi từ tháng 2 đến tháng 4 âm lịch, thời tiết dễ chịu, sóng êm, trời trong.

Di chuyển:

Từ TP Vinh cũ, đi theo Quốc lộ 1A khoảng 80 km về phía Bắc đến thị xã Hoàng Mai (nay là Phường Hoàng Mai), sau đó rẽ phải theo tuyến ven biển đến phường Quỳnh Phương (nay là phường Quỳnh Mai) là tới.

Du khách từ Hà Nội có thể đi tàu hỏa đến ga Hoàng Mai, rồi taxi khoảng 10 phút. Cũng có nhiều tuyến xe khách Bắc – Nam dừng ngay gần khu vực đền.

Kết hợp tham quan:

Đền Cờn nằm ngay cạnh biển Quỳnh Phương – một trong những bãi biển hoang sơ đẹp nhất Nghệ An, nước trong xanh, cát mịn.

Ngoài ra, du khách có thể ghé Đền Cờn Ngoài và Đền Quy Lĩnh, hai di tích gắn với tục chạy ói xưa, hay tham quan chợ hải sản Quỳnh Phương – nơi họp chợ sớm tinh mơ, rộn rã tiếng gọi nhau của ngư dân.

Lưu ý khi đi lễ:

Trang phục nên kín đáo, gọn gàng; lễ vật giản dị, chủ yếu là hương, hoa, trái cây, bánh kẹo.

Hạn chế chen lấn khi rước kiệu, không “cướp lộc” quá đà. Nếu có cơ hội, hãy tham dự lễ rước ói – một trải nghiệm hiếm có, vừa linh thiêng, vừa náo nhiệt.

Sau khi hành lễ, nhiều người thường ra bãi biển thả hoa đăng – gửi gắm ước nguyện bình an, mưa thuận gió hòa.

Hơn tám thế kỷ qua, Đền Cờn vẫn là nơi lưu giữ ký ức văn hóa và niềm tin tâm linh của cư dân miền biển Nghệ An. Dù thời gian trôi, tiếng trống hội vẫn vang giữa sóng, nhịp chiêng vẫn ngân trong gió.

Từ khúc gỗ thần trôi dạt ngày nào, đến những dòng người hành hương hôm nay, tất cả làm nên một chuỗi ký ức không ngắt quãng – nơi con người, thiên nhiên và thần linh giao hòa trong cùng một nhịp thở.

Minh Quang