Lắng nghe những cây bàng kể chuyện lịch sử hào hùng

Tưởng nhớ công lao của các chiến sĩ yêu nước

Bàng - loài cây bình dị, có mặt ở hầu khắp các con phố, đường làng, lại trở thành “chứng nhân lịch sử”, chứng kiến bao cảnh sống gian khổ và những cuộc đấu tranh hào hùng của tù chính trị Hỏa Lò năm xưa. Từ gốc đến ngọn, lá, cành, quả bàng đều được người tù trân quý, tận dụng trong cuộc sống sinh hoạt. Bàng không chỉ che mát, mà còn gắn bó, nuôi sống, tiếp thêm niềm tin, sức mạnh cho hàng ngàn chiến sỹ, góp phần không nhỏ lập bao chiến công trong cuộc đấu tranh sinh tử với kẻ thù.

Trưng bày "Bàng ơi" kể những câu chuyện về lịch sử hào hùng gắn với cây bàng

Cây bàng tại Nhà tù Hỏa Lò: Mùa xuân mơn mởn, mùa hè xanh mát, mùa thu ngả vàng, mùa đông chuyển đỏ. Trân quý “người bạn tình nghĩa” của bao thế hệ tù chính trị, nhằm lan tỏa những ký ức hoa lửa chốn “địa ngục trần gian”, các sản phẩm lưu niệm, những đặc sản từ bàng đã ra đời, mang ý nghĩa riêng, chỉ có tại nơi đây.

…Đất nước đang từng ngày đổi mới

Cây bàng vẫn đứng đó xanh tươi

Bao thế hệ bạn tù mỗi lần về thăm lại

Xúc động, nghẹn ngào thân thiết gọi: Bàng ơi!

(Trích: “Cây bàng trong Nhà tù Hỏa Lò”, Huệ Khanh)

Trưng bày “Bàng ơi…!” giới thiệu câu chuyện về những cây bàng trong Nhà tù Hỏa Lò, bàng nơi đảo xa và bàng trong thơ ca, hội họa… Từ đó, hoạt động trưng bày giúp chúng ta thêm hiểu và yêu hơn loài cây bình dị, dù sinh trưởng trong điều kiện khắc nghiệt, vẫn mạnh mẽ vươn lên, tỏa bóng mát xanh.

Trưng bày cũng là lời tri ân, tưởng nhớ công lao, sự hy sinh anh dũng của các chiến sĩ yêu nước, cách mạng bị thực dân Pháp bắt, giam tại Nhà tù Hỏa Lò. Sau khi thoát khỏi chốn “địa ngục trần gian”, nhiều chiến sỹ đã tham gia vào sự nghiệp cách mạng của dân tộc, cống hiến cho công cuộc giải phóng Thủ đô thân yêu.

Thân thương loài cây bình dị

Trưng bày được chia làm 2 phần. Phần I "Những cây bàng trong Nhà tù Hỏa Lò" được chia thành 3 nội dung.

Ở nội dung “Cây bàng hiệp sỹ” kể về trong Nhà tù Hỏa Lò ngày ấy, những cây bàng là “người bạn” gần gũi, thân thương, đồng hành và gắn bó mật thiết với đời sống của tù chính trị. Bàng âm thầm giúp người tù vượt lên những khắc nghiệt chốn “địa ngục trần gian”.

Trước năm 1930, những tù nhân phải lao dịch ở tòa án, đã có sáng kiến bứng về một cây bàng non, xin được trồng để lấy bóng mát. Thấy có lợi, giám ngục cho trồng thêm những cây bàng tại các khu sân trại. Theo thời gian, bàng lớn lên, gắn bó thân thiết và hữu ích với nhiều thế hệ tù chính trị Hỏa Lò.

Gốc bàng là nơi đặt hòm thư mật của tù nhân. Gốc cây bàng ở sân trại nữ còn là “sân bay” của những chuyến hàng (đồ tiếp tế, bánh, kẹo, thuốc lào…) từ bên ngoài đáp vào. Tận dụng khoảng thời gian ngắn ngủi được ra sân, ngồi trao đổi, trò chuyện quanh gốc bàng, tù chính trị đã bàn bạc việc thành lập Chi bộ, hình thành các tổ chức quần chúng, đề ra các phương án, kế hoạch đấu tranh trong Nhà tù Hỏa Lò.

Nhạc sỹ Đỗ Nhuận, tù chính trị Nhà tù Hỏa Lò năm 1943 - 1944 chia sẻ: Dạo ấy, nhiều đồng chí gọi tên tôi là thằng Tiêu. Tôi ngắm nghía cây bàng, rồi đề nghị làm một ống tiêu. Anh Đỗ Mười đồng ý với đề nghị này của tôi, phân công một đồng chí leo trèo nhanh, nhân lúc ra sân tắm, vắng mặt quản đề lao, trèo lên cây, chọn một cành bàng thẳng, bẻ xuống, ném cho tôi.

Tôi vội bắt lấy, vặt hết lá, đem vào trại giấu biến, rồi ngày ngày kỳ công, dùng lưỡi dao cạo bổ dọc cành bàng, khoét rỗng ruột, phơi khô, gọt nhẵn, sau đó gắn hai mảng lại bằng đường trộn vôi, có quấn chỉ quanh ống và dùng lưỡi dao trổ khoét lỗ làm thành ống tiêu, dùng thổi trong buổi biểu diễn văn nghệ…

Lá bàng là nguồn dược liệu quý. Mỗi khi được ra sân, tù chính trị thường tìm cách hái vội những búp bàng non hay lá bàng bánh tẻ, lén giấu trong người, ngậm trong miệng để đem về phòng giam, chia cho bạn tù. Lá bàng non được dùng để chữa kiết lỵ, tiêu chảy. Lá bàng bánh tẻ được hơ nóng, rồi chườm lên vết thương cho bớt đau nhức, mưng mủ.

Quả bàng là “thần dược”, “nguồn vitamin”, là “thuốc bổ hồi sinh”. Bàng cứu người tù từ cõi chết trở về. Quả bàng chín được anh em nhặt về, gửi cho Ban sinh hoạt, rồi chia cho những đồng chí đau ốm, cần sớm phục hồi sức khỏe. Mỗi ngày được ăn từ 4 đến 5 quả bàng chín cả vỏ lẫn nhân, cùng với giá đỗ tự làm, nhiều tù chính trị đau yếu lâu ngày đã dần hồi phục.

Thiếu tướng Nguyễn Sỹ Huynh, tù chính trị Nhà tù Hỏa Lò năm 1943 -1945 chia sẻ: ...Tôi có ký ức sâu sắc về cây bàng và những quả bàng chín ở trại giam Hỏa Lò, vì sau khi trải qua một trận ốm nặng, đúng là từ cõi chết trở về, anh em trong trại tăng cường giúp tôi thuốc để điều trị và đặc biệt gửi cho tôi nhiều quả bàng chín, lúc đó đúng là loại “thuốc bổ hồi sinh” giúp tôi hồi phục dần dần…

Ở nội dung "Cây bàng trong sân trại nữ", trưng bày đề cập đến câu chuyện đầu xuân năm 2001, Tổng Bí thư Lê Khả Phiêu cùng các đồng chí lãnh đạo Đảng, Nhà nước và thành phố Hà Nội đã đến thăm hỏi các cựu tù chính trị và tham quan Di tích Nhà tù Hỏa Lò. Sau đó, đồng chí Tổng Bí thư đã trồng cây bàng kỷ niệm trong sân trại nữ.

Hơn 20 năm trôi qua, cây bàng non giờ đã sum suê, tỏa bóng mát, trở thành điểm nhấn, nguồn cảm hứng sáng tạo cho nhiều trưng bày chuyên đề tổ chức tại nơi đây.

Với nội dung sản phẩm đặc trưng từ bàng nhấn mạnh vấn đề cây bàng đã gắn bó với nhiều thế hệ tù chính trị Nhà tù Hỏa Lò, phải làm sao để sắc bàng mãi xanh? Đó là nỗi niềm trăn trở của những người trân quý và hiểu bàng. Từ đó, những sản phẩm mang thông điệp giáo dục truyền thống yêu nước, cách mạng, giàu tính nhân văn và chỉ riêng có tại Di tích Hỏa Lò đã ra đời, vừa gần gũi, giản dị mà cũng rất thân thương.

Đó là những thức quà từ bàng trong các chương trình "Đêm thiêng liêng" được tổ chức tại Di tích Nhà tù Hỏa Lò, gồm: Trà bàng lá nếp, bánh lá bàng, thạch bàng, chè bất khuất...

Với nguồn cảm hứng từ bàng, cán bộ đơn vị còn sáng tạo ra trà sữa thạch bàng; khung ảnh lá bàng in hình cổng chính Nhà tù Hỏa Lò; những lá bàng in thơ do các chiến sỹ cách mạng sáng tác…

Dấu ấn cây bàng mọi miền Tổ quốc

Phần 2 trưng bày mang đến nội dụng: Đối với người Việt Nam, bàng rất thân quen, gần gũi. Bàng xuất hiện trong những câu hát, vần thơ… Nơi hải đảo xa xôi, bàng trở thành biểu tượng cho ý chí kiên cường, tinh thần bất khuất của tù chính trị Nhà tù Côn Đảo, của chiến sỹ hải quân.

Khác với bàng trong đất liền, những cây bàng mọc nơi biển đảo có lá màu thẫm, gốc rộng, vỏ xù xì và gân guốc hơn. Không ai biết cây bàng hiện hữu trên đất Côn Đảo từ bao giờ. Dường như những bão táp, phong ba đã nuôi dưỡng bàng thêm hiên ngang, cứng cáp. Bàng có ở khắp nơi, trong sân vườn, bên bờ biển, trong sân các trại giam Nhà tù Côn Đảo… Những cây bàng cổ thụ đã góp phần tạo nên không gian trầm mặc, cổ kính trên mảnh đất thiêng.

Dưới gốc bàng là nơi kẻ thù thực hiện những màn tra tấn man rợ đối với người tù, nơi diễn ra những cuộc đấu tranh kiên cường, bất khuất của tù nhân chống lại chế độ giam cầm hà khắc. Những hốc cây là “hòm thư” bí mật, nơi tù chính trị cất giấu tài liệu, truyền đơn và báo tin cho nhau bằng ám hiệu riêng. Lá bàng, quả bàng và cả vỏ cây là nguồn thực phẩm, vị thuốc quý giá cứu sống tù nhân, để tiếp tục đấu tranh và nuôi hy vọng.

Cùng với những cây bàng Côn Đảo, cây bàng vuông cũng góp phần tạo nên vẻ đẹp, giá trị riêng có của bàng nơi biển xa. Bàng vuông còn được gọi là bàng bí, chiếc bàng, cây thuốc cá, là loài cây đặc hữu của vùng biển đảo. Ở nước ta, bàng vuông có ở các đảo: Cồn Cỏ, Lý Sơn, Phú Quốc, Thổ Chu, trên hai quần đảo Hoàng Sa, Trường Sa… Vì vậy, cây bàng vuông còn được gọi là cây bàng biển hay cây bàng Trường Sa.

Trưng bày còn giới thiệu những sự thật thú vị về bàng, như mầm bàng xoắn ốc, công dụng chữa bệnh của bàng, cây bàng có tuổi thọ lớn nhất tại Việt Nam (năm 2020)… Tất cả, tạo nên một không gian trải nghiệm về sự sống động của cây bàng.

Trưng bày "Bàng ơi…!" được thiết kế theo bảng màu chủ đạo với sắc xanh - vàng, lấy cảm hứng từ những gam màu của lá bàng.

Pano trưng bày được thiết kế sáng tạo bằng những hình tròn với phần giao thoa tạo thành hình chiếc lá. Điểm nhấn trong trưng bày là những cây bàng được minh hoạ theo sắc bàng bốn mùa trong năm: Mùa xuân mơn mởn, mùa hè xanh mát, mùa thu ngả vàng, mùa đông chuyển đỏ. Ngoài ra, khu vực khối chữ “BÀNG ƠI!” với kích thước nổi bật, màu sắc đan xen, sẽ là điểm chụp ảnh check-in thú vị cho du khách.

Trong trưng bày còn có không gian mô tả cây bàng 3D, nơi giới thiệu các sản phẩm lưu niệm về Bàng tại Hoả Lò, tạo nên một điểm nhấn thu hút.

Trưng bày ra mắt vào ngày 8/10 và kéo dài tới ngày 31/12 tại Di tích lịch sử Nhà tù Hỏa Lò, số 1 phố Hỏa Lò, phường Trần Hưng Đạo, quận Hoàn Kiếm, Hà Nội.