Một vài chia sẻ về việc hướng dẫn học sinh đọc tác phẩm văn học trong công tác bồi dưỡng học sinh giỏi môn Ngữ Văn

Văn học là nghệ thuật của ngôn từ. Ngôn từ chính là công cụ để nhà văn chuyển tải những thông điệp đến bạn đọc. Bạn đọc giao tiếp với nhà văn qua việc tìm hiểu tác phẩm bằng con đường kênh chữ. Kênh chữ là đường truyền thông tin của tác giả tới độc giả. Bởi thế để hiểu tác phẩm, hiểu nhà văn, không có con đường nào khác là đọc tác phẩm và giải mã ngôn từ.

Khi đọc tác phẩm, qua những câu chữ, tình huống cụ thể, học sinh như đang đối thoại với nhà văn, tâm sự với nhà văn về vấn đề nhân sinh; như được sống cùng cảnh ngộ, tâm trạng của nhân vật... nói chung là sống với thế giới nghệ thuật của tác phẩm. Chỉ khi nào những điều đó diễn ra thì mới gọi là đọc tác phẩm một cách đích thực.

Cô Phạm Minh Nguyệt - Giáo viên trường THCS Trưng Vương (xã Quang Minh, Hà Nội) hướng dẫn các học sinh học môn Ngữ Văn

Với công tác bồi dưỡng học sinh giỏi Văn thì khâu đọc càng quan trọng, bởi lẽ đọc là khâu đầu tiên chạm vào tâm hồn vốn nhạy cảm của các em, làm rung lên những cảm xúc ban đầu có tính chất định hướng cho việc tiếp cận tác phẩm. Hơn thế nữa, đọc còn khơi dậy những năng lực có tính chất thiên bẩm của một học sinh có tố chất giỏi Văn. Đọc tốt, năng lực thẩm thấu tác phẩm tốt sẽ làm cho học sinh viết văn tốt.

Tầm quan trọng của đọc - hiểu tác phẩm văn học

Quá trình đọc - hiểu tác phẩm được lí giải như sau: Đọc là để tiếp nhận thông tin có được từ ngôn từ trong tác phẩm. Hiểu là sự suy ngẫm, giải mã thông tin, đi tìm ẩn số của những thông tin đó.

Đọc gắn liền với hiểu như một quá trình tìm hiểu tác phẩm văn học. Muốn hiểu đúng thì phải đọc đúng. Đọc đúng tức là phải trả lời được các câu hỏi cơ bản: Tác giả viết cái gì? (nội dung tác phẩm), viết bằng cách nào? (nghệ thuật), viết để làm gì? (giá trị của tác phẩm - thông điệp của nhà văn). Hiểu được tác phẩm tức là người đọc hiểu được nhà văn, hiểu được thời đại nhà văn đó sống, hiểu tâm sự nhà văn kí thác trong tác phẩm.

Đọc trong công tác bồi dưỡng học sinh giỏi

Trong công tác bồi dưỡng học sinh giỏi, việc định hướng đọc cho các em càng quan trọng hơn bởi lẽ các em là đối tượng năng khiếu với những phẩm chất thiên phú: Tâm hồn nhạy cảm, khả năng liên tưởng phong phú, cảm xúc dạt dào, kĩ năng cảm thụ tác phẩm tốt... Hơn thế nữa, đọc đúng ngoài việc giúp các em hiểu đúng, hiểu sâu tác phẩm cần giúp các em có cái nhìn đa chiều về tác phẩm. Điều này sẽ dẫn đến kĩ năng lập ý tốt khi làm văn.

Thế nên, với đối tượng học sinh giỏi cần đọc với những yêu cầu, mục đích như sau: Đọc bằng cả tâm hồn, cảm xúc với tất cả say mê, hứng thú, để sống với không khí của tác phẩm, với cảm xúc của nhân vật, để đồng cảm với tác giả.

Đọc để đặt câu hỏi và trả lời câu hỏi: Tại sao tác giả lại viết thế? Viết thế để làm gì? (giá trị nội dung - ý nghĩa vấn đề được đặt ra).

Học sinh giỏi phải đọc tác phẩm bằng sự tìm tòi, suy ngẫm, liên tưởng, so sánh, khám phá nhiều góc độ khác nhau của tác phẩm.

Làm được như thế, các em không những hiểu sâu về tác phẩm mà còn hiểu rộng về tác phẩm, về các giai đoạn văn học khác nhau; đồng thời tìm ra những điều thú vị trong khám phá mới mẻ đó.

Đọc để hình thành những suy nghĩ, đánh giá, nhận xét (bày tỏ tư tưởng, quan điểm) để từ đó hình thành luận điểm cho bài viết.

Cô Phạm Minh Nguyệt - Giáo viên trường THCS Trưng Vương (xã Quang Minh, Hà Nội)

Một số cách đọc tác phẩm văn học trong công tác bồi dưỡng học sinh giỏi môn Ngữ văn

Đọc tác phẩm một cách có hệ thống

Đọc tác phẩm một cách có hệ thống là đọc một bài thơ, một truyện ngắn trong tính chỉnh thể toàn vẹn của nó. Bởi mỗi tác phẩm, bản thân nó đó là một cấu trúc chặt chẽ mà các yếu tố các quan hệ ràng buộc, soi tỏ lẫn nhau. Có đọc mỗi yếu tố trong hệ thống thì mới tránh được những cách hiểu hời hợt và phát hiện được tính thống nhất trong ý nghĩa của hình tượng. Khi đọc “Ông đồ” của Vũ Đình Liên (SGK Ngữ Văn 8, tập 2, NXB giáo dục 2004) nếu như hình ảnh hoa đào biểu trưng cho quy luật tuần hoàn, bất biến và vô hạn của vũ trụ thì đối lập với nó là hình ảnh ông đồ già biểu trưng cho số phận một con người, một lớp người, một nền văn hóa Nho học trong sự tồn tại hữu hạn: Xuất hiện, hưng thịnh rồi tiêu biến trên hành trình của thời gian lịch sử. Và dấu hiệu của sự rơi rụng, tàn phai đó được nhà thơ khắc họa qua hình ảnh “lá vàng”.

Trong toàn bộ bài thơ, tác giả đặt ông đồ trong thời điểm mùa xuân: có hoa nở, có dòng người tấp nập qua lại mua sắm tết, có mưa bụi bay... nhưng lạc vào đó là hình ảnh lá vàng vốn được coi là chi tiết điển hình của mùa thu:

“Ông đồ vẫn ngồi đấy

Qua đường không ai hay

Lá vàng rơi trên giấy

Ngoài trời mưa bụi bay”.

Ngay lập tức, hình ảnh đó gợi lên trong suy nghĩ người đọc những cảm nhận và liên tưởng phong phú: Thứ nhất, lá vàng rơi gợi sự tàn phai mất mát như chính tình cảm với ông đồ đang dần bị lãng quên.

Thứ hai, lá vàng hiện ra trong không khí mùa xuân như một nghịch cảnh trớ trêu của ông đồ. Như lá vàng giữa mùa xuân, ông đồ lạc lõng trước những gì mới mẻ, tươi trẻ của thời cuộc.

Thứ ba, ông đồ là chiếc lá cuối cùng của làng Nho, là đại diện cuối cùng của tầng lớp Nho học, của cả một quá khứ văn hóa xa xôi dằng dặc 1.000 năm lịch sử nay bỗng rụng rơi trước cỗ xe của thời gian, của sự đổi mới.

Hình thành, hưng thịnh, suy vong và tiêu biến. Ấy là quy luật tất yếu của bất kì nền văn hóa nào cũng như chiếc lá đâm chồi, xanh tươi rồi vàng úa và rơi rụng vào mong manh của tạo hóa. Chỉ có điều quy luật ấy được gửi gắm trong sự hữu hạn: Sinh - lão - bệnh - tử của một đời người, một kiếp người mang tính chất biểu trưng là thân phận của ông đồ.

Rõ ràng, trong tính hệ thống, hình ảnh “lá vàng” được nhà thơ gửi gắm nhiều tình ý; là một chi tiết có tính hàm súc cao và làm xao xuyến mãi đến tận cõi lòng bao người đọc.

Cô Phạm Minh Nguyệt trong một tiết dạy Ngữ Văn

Đọc tác phẩm theo đề tài

Đề tài là chất liệu của hiện thực cuộc sống mà người nghệ sĩ lấy làm nguyên liệu để nhào nặn nên tác phẩm. Các đề tài thường gặp: Đề tài chiến tranh, đề tài người lính, đề tài người phụ nữ, đề tài tình mẫu tử... Cùng một đề tài nhưng bằng cảm quan nghệ thuật khác nhau, mỗi người nghệ sĩ lại có những cách thể hiện khác nhau. Điều đó làm nên sự phong phú trong nghệ thuật và để lại dấu ấn sáng tạo của người nghệ sĩ.

Đọc theo đề tài là chọn những tác phẩm có cùng đề tài để đọc, để tìm hiểu những nét chung và riêng của mỗi tác phẩm. Đọc theo đề tài là cách đọc mang lại hiểu sâu, hiểu kỹ và chắc chắn đồng thời nâng cao được vấn đề đặt ra từ tác phẩm. Theo đó, mỗi khi đọc một tác phẩm, người đọc sẽ liên tưởng tác phẩm ấy với những tác phẩm khác cùng đề tài để có điều kiện so sánh.

Đọc tác phẩm theo đề tài sẽ giúp rèn khả năng tư duy, trau dồi kiến thức, đặc biệt rèn kỹ năng so sánh cho người đọc. Đây cũng là một bước huy động kiến thức quan trọng, đặt nền móng cho bài làm văn nghị luận.

Đọc theo mục đích đặt ra

Đọc theo mục đích đặt ra là đọc theo khía cạnh nào đó của tác phẩm mà người đọc cảm thấy thích thú, quan tâm và muốn tìm hiểu. Đọc theo mục đích đặt ra khác với cách đọc có hệ thống (đọc toàn bộ tác phẩm).

Ví dụ, đọc bài thơ “Sang thu” của Hữu Thỉnh có thể đọc như sau: Đọc theo mạch nổi của bài thơ: Thiên nhiên sang thu; Đọc theo mạch chìm của bài thơ: Con người sang thu.

Đọc theo phong cách của tác giả: Thơ Hữu Thỉnh thiên về cảm và đậm màu sắc suy ngẫm, triết luận.

Một ví dụ nữa, đọc “Lặng lẽ Sa Pa” của Nguyễn Thành Long, có thể đọc theo cách sau: Đọc theo hình tượng nhân vật (từ chính đến phụ); Đọc theo chất thơ của tác phẩm: Chất thơ được tỏa ra từ khung cảnh nên thơ của Sa Pa: Là cây, là mây, là nắng, là vườn hoa muôn sắc màu của anh thanh niên...; Chất thơ được tỏa ra từ những tâm hồn đẹp, những cuộc đời đẹp: Anh thanh niên, ông họa sĩ, ông kỹ sư vườn rau Sa Pa...

Cô giáo Phạm Minh Nguyệt trong giờ dạy chuyên đề dạy môn Ngữ văn lớp 7 theo định hướng phát triển phẩm chất, năng lực học sinh

Đọc theo tư tưởng chủ đề của tác phẩm: Hãy sống cống hiến để mỗi cuộc đời , mỗi thế hệ là một nốt nhạc đẹp trong bản giao hưởng chung của đất nước.

Trong đó, thế hệ lão thành: Bác lái xe, ông họa sĩ, ông kỹ sư vườn rau Sa Pa... Đó là những con người đó được tôi luyện trong thử thách, nay trước khi được nghỉ ngơi vẫn muốn đóng góp cho đời.

Thế hệ thanh niên “ba sẵn sàng” sẵn sàng đi bất kỳ nơi đâu khi tổ quốc lên tiếng gọi. Đó là cô kỹ sư trẻ mới ra trường, đặc biệt là anh thanh niên làm công tác khí tượng trên đỉnh núi Yên Sơn. Ngọn lửa sống và cống hiến của anh có sức lan tỏa thật lớn, không chỉ khiến người khác mến phục mà còn tiếp thêm nghị lực và sức mạnh, củng cố vững chắc tinh thần cho lớp thanh niên kế cận như cô kỹ sư. Bởi thế, ngoài bó hoa anh tặng, cô còn ngẫu nhiên nhận được “bó hoa vô hình” nữa - bó hoa của những háo hức, mộng mơ.

Đọc theo hành trình của cuộc gặp gỡ: Trước cuộc gặp gỡ họ là những con người thuộc mọi lứa tuổi, làm mọi công việc khác nhau mà ta có thể bắt gặp mọi nẻo đường của Tổ quốc. Ở họ, vẻ đẹp về lý tưởng sống, cháy lên như những ngọn lửa của tình yêu cuộc đời, tình yêu Tổ quốc.

Cuộc gặp gỡ của họ là sự hội tụ những ngọn lửa nhỏ thành một bó đuốc lớn để khẳng định một chân lý: Thế nào là sống đẹp.

Cuộc chia tay đầy dư âm và nuối tiếc để mỗi người lại tiếp tục cuộc hành trình thắp sáng và nhân lên lý tưởng sống cao đẹp ở mọi miền tổ quốc.

Đọc theo hình tượng: Hình ảnh là tập hợp toàn bộ đường nét để làm nên đặc điểm diện mạo, hình dáng của đối tượng được phản ảnh trong tác phẩm. Hình tượng là những hình ảnh được nâng lên tầm khái quát, điển hình phổ biến. Với tác phẩm truyện thường là hình tượng nhân vật. Còn với tác phẩm thơ chính là đối tượng thẩm mỹ (còn gọi là đối tượng biểu cảm, khách thể biểu cảm) như: hình tượng thiên nhiên, hình tượng con người (người mẹ, người lao động, người chiến sĩ...). Đọc theo hình tượng là đọc để trả lời cho các câu hỏi: Đó là hình tượng gì? Có đặc điểm như thế nào? Hình tượng đó được tác giả xây dựng bằng cách nào? Tác giả xây dựng hình tượng đó để gửi gắm điều gì?

Cô Phạm Minh Nguyệt - giáo viên trường THCS Trưng Vương (xã Quang Minh, Hà Nội)

Đọc bài thơ “ Đoàn thuyền đánh cá” của Huy Cận, người đọc nhận thấy khách thể thẩm mỹ của bài thơ là hai hình tượng: Hình tượng thiên nhiên và hình tượng con người lao động.

Ở hình tượng thiên nhiên, người đọc bắt gặp các hình ảnh mang tầm vóc vũ trụ: Mặt trời, biển, sóng, trăng, sao, cá... được diễn tả bằng những tính từ chỉ màu sắc, các biện pháp tu từ như: Ẩn dụ so sánh, nhân hóa để gợi lên một bức tranh thiên nhiên lộng lẫy, tráng lệ, mang hơi thở dồn dập của sự sống, của sự vận động tuần hoàn theo nhịp thời gian.

Còn với hình tượng con người lao động được xuất hiện trước hết qua hình ảnh đoàn thuyền (chứ không phải một con thuyền đơn lẻ) mang tính chất ẩn dụ chỉ hình thức lao động tập thể của những người ngư dân trong những năm 60 của thế kỷ trước. Người lao động ra khơi khi hoàng hôn buông xuống, hòa nhịp với thiên nhiên (câu hát căng buồm với gió khơi). Động từ “hát” được lặp lại 4 lần trong bài thơ gợi tinh thần lao động hăng say, phấn chấn, xua tan sự nặng nhọc, vất vả của công việc đánh cá khiến bài thơ trở thành khúc tráng ca lao động. Đại từ “Ta” được vang lên mạnh mẽ trong bài thơ (ta hát bài ca, ta kéo xoăn tay) như khẳng định sức mạnh của tập thể, của số đông, của cộng đồng.

Đọc bài thơ theo cách này, người đọc không chỉ hiểu thấu đáo về từng hình tượng thơ mà còn có thể thấy được mối tương quan giữa các hình ảnh thơ cũng như so sánh hình tượng ấy với các giai đoạn trước và sau đó. Hình tượng thiên nhiên và hình tượng con người lao động trong bài thơ “Đoàn thuyền đánh cá” của Huy Cận hài hòa , đẹp đẽ, gắn bó với nhau. Thiên nhiên và con người đánh cá (trăng, sao gõ nhịp thuyền đánh cá; sao lùa cá vào lưới...) con người biết ơn thiên nhiên (biển cho ta cá như lòng mẹ)...

Hình tượng thiên nhiên ở đây tươi vui, hòa hợp với con người chứ không u buồn, lẻ loi như trong Thơ mới và thơ Huy Cận trước cách mạng. Con người lao động cũng không lam lũ, nô lệ như trước mà phơi phới tự do, làm chủ giữa cuộc đời.

Cô giáo Phạm Minh Nguyệt luôn được các học trò yêu mến, kính trọng

Đôi điều suy ngẫm

Công tác bồi dưỡng học sinh giỏi môn Ngữ văn đòi hỏi rất nhiều yếu tố: Giáo viên vừa phải cung cấp cho học sinh kiến thức sâu rộng, rèn cho học sinh kĩ năng diễn đạt gây ấn tượng, kĩ năng lập ý sáng tạo... và một trong những kĩ năng cần thiết là đọc tác phẩm. Đọc đúng sẽ khiến học sinh phát hiện tốt từ đó có cảm xúc tốt và suy nghĩ sâu sắc. Điều đó sẽ dẫn đến kĩ năng lập ý sáng tạo và hành văn có chất của học sinh.

Trong hơi thở gấp gáp của nhịp sống hiện đại, khi mà văn hóa nghe, nhìn lấn át văn hóa đọc thì việc hướng dẫn học sinh, đặc biệt là học sinh năng khiếu đọc tác phẩm văn học là một nhu cầu cần thiết. Tác phẩm có thể xưa cũ, nhưng cách khám phá tác phẩm thì luôn mới dưới ánh sáng thẩm mĩ của thời đại và tâm hồn bạn đọc. Như một khối ru bic, mỗi thế hệ, mỗi thời điểm, người đọc đều nhận thức được những giá trị, vẻ đẹp khác nhau của văn chương. Vì thế, để tác phẩm có sức sống vượt thời gian, đọc tác phẩm là trách nhiệm còn mãi của độc giả, đặc biệt là những bạn học sinh năng khiếu muốn bước chân vào địa hạt văn chương.

Phạm Minh Nguyệt - Giáo viên trường THCS Trưng Vương (xã Quang Minh, Hà Nội)