Phát triển năng lượng tái tạo: Những “cú hích” từ chính sách

"Đòn bẩy" từ chính sách đã có

Việt Nam sở hữu một vị thế địa lý đặc biệt thuận lợi để trở thành cường quốc NLTT. Với hơn 3.260km đường bờ biển, tốc độ gió trung bình ấn tượng 7m/s, cùng mức bức xạ mặt trời dồi dào từ 1.387-1.534 kWh/kWp/năm tại các khu vực Tây Nguyên, Nam Trung Bộ và Nam Bộ, Việt Nam có đủ điều kiện tự nhiên để phát triển mạnh mẽ điện gió và điện mặt trời.

Bên cạnh đó, tiềm năng năng lượng sinh khối cũng không hề nhỏ, ước tính lên đến 50 triệu tấn dầu quy đổi (TOE). Tiềm năng này đã giúp Việt Nam được xếp hạng 31 toàn cầu về mức độ hấp dẫn trong đầu tư và triển khai NLTT vào năm 2021.

Sự bùng nổ của NLTT tại Việt Nam trong giai đoạn 2019 - 2021 là minh chứng rõ nét cho thấy tiềm năng này có thể được hiện thực hóa nhanh chóng. Nhờ chính sách giá hỗ trợ (FiT) hấp dẫn, hàng tỷ USD đã được đổ vào các dự án, biến Việt Nam thành một trong những quốc gia có tốc độ phát triển NLTT nhanh nhất thế giới.

Các dự án điện mặt trời trên mái nhà và những cánh đồng pin rộng lớn mọc lên khắp nơi, tạo ra một "cú hích" lớn cho ngành. Đến cuối năm 2023, tổng công suất lắp đặt NLTT đã vượt mốc 25GW, chiếm khoảng 27% tổng công suất điện quốc gia, trong đó điện mặt trời đạt 17,2 GW (60% là điện mặt trời áp mái) và điện gió đạt 5,2 GW. Sự phát triển này không chỉ đáp ứng nhu cầu điện năng ngày càng tăng mà còn góp phần quan trọng giảm phát thải khí nhà kính, bảo vệ môi trường.

Nhận thức được tầm quan trọng chiến lược của NLTT, Chính phủ đã và đang tích cực xây dựng, hoàn thiện hành lang pháp lý và các cơ chế chính sách để định hướng thị trường đi vào chiều sâu và bền vững. Quy hoạch điện VIII đã được ban hành, đặt mục tiêu phát triển NLTT là nền tảng nhưng với một tầm nhìn hướng tới thị trường và hiệu quả. Điểm nhấn quan trọng trong chiến lược mới là cơ chế mua bán điện trực tiếp (DPPA).

Ngành năng lượng tái tạo của Việt Nam đang chứng kiến những thay đổi chính sách mới có thể định hình lại quỹ đạo tăng trưởng và thu hút đầu tư

Cơ chế này không chỉ giúp giảm tải cho Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) mà còn mở ra một sân chơi mới, nơi các doanh nghiệp sản xuất điện sạch có thể trực tiếp bán điện cho các khách hàng tiêu thụ lớn như các khu công nghiệp, khu chế xuất. Đây là sự chuyển dịch tư duy chiến lược từ mô hình “nhà nước mua hết” sang mô hình “thị trường mua bán”, thúc đẩy cạnh tranh và minh bạch, đồng thời tạo động lực mạnh mẽ cho việc đầu tư mới, đặc biệt là điện mặt trời áp mái.

Song song đó, việc ban hành khung giá phát điện cho các dự án chuyển tiếp cũng là một bước đi mang tính quyết định. Dù mức giá thấp hơn so với FiT ban đầu, cơ chế này đã tháo gỡ nút thắt lớn nhất, cho phép hàng loạt dự án "tỉnh giấc" và đi vào hoạt động thương mại, giúp chủ đầu tư có dòng tiền để trả nợ và giải phóng nguồn năng lượng sạch đang bị "đóng băng", góp phần đảm bảo an ninh năng lượng quốc gia.

Đáng chú ý, Luật Điện lực (sửa đổi) cũng đã được Quốc hội thông qua vào tháng 11/2024, bổ sung nhiều nội dung quan trọng về quy hoạch, đầu tư, quản lý mua bán và vận hành điện lực, bao gồm cả phát triển điện NLTT và năng lượng mới, hứa hẹn tạo cơ sở pháp lý vững chắc hơn cho sự phát triển của ngành.

Tất cả những động thái chính sách này đều phản ánh cam kết mạnh mẽ của Việt Nam trong việc chuyển đổi năng lượng. Chiến lược phát triển năng lượng quốc gia đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045 đã nhấn mạnh ưu tiên phát triển NLTT, năng lượng sạch, hướng đến mục tiêu giảm phát thải khí nhà kính và đạt phát thải ròng bằng “0” vào năm 2050, với mục tiêu tăng tỷ trọng NLTT lên 15-20% vào năm 2030 và 65-70% vào năm 2045. Đây là nền tảng vững chắc để Việt Nam hiện thực hóa tiềm năng to lớn của mình, định hình một tương lai năng lượng xanh và bền vững.

Tiếp tục hoàn thiện chính sách, phát triển năng lượng tái tạo bền vững

Bên cạnh những thành tựu và tiềm năng lớn, con đường phía trước của ngành NLTT Việt Nam vẫn còn những thách thức.

Giai đoạn bùng nổ FiT trước đây đã để lại những bài học “đắt giá”, điển hình là tình trạng hạ tầng lưới điện quốc gia không thể theo kịp tốc độ phát triển thần tốc của các dự án. Việc tập trung dày đặc các dự án ở một số khu vực đã gây ra quá tải nghiêm trọng, dẫn đến cắt giảm công suất, lãng phí nguồn lực và bào mòn niềm tin nhà đầu tư. Hàng trăm dự án chuyển tiếp rơi vào bế tắc do thiếu cơ chế giá mới và hợp đồng mua bán điện ổn định, tạo ra gánh nặng tài chính không nhỏ cho cả chủ đầu tư và hệ thống ngân hàng.

Hiện tại, những thách thức vẫn còn hiện hữu và cần được giải quyết một cách quyết liệt để đảm bảo sự phát triển bền vững.

Áp lực tài chính khổng lồ đang đè nặng khi một lượng lớn trái phiếu NLTT sẽ đáo hạn trong giai đoạn 2025 - 2028, với tổng giá trị hơn 20 nghìn tỷ đồng. Nhiều dự án vẫn loay hoay với bài toán tái cấp vốn và nghĩa vụ trả nợ trong bối cảnh giá bán điện thấp và thiếu các hợp đồng dài hạn. Cụ thể hơn, theo khảo sát năm 2024, các doanh nghiệp đang đối mặt với 3 rào cản lớn: Thiếu nguồn vốn, thiếu nhân sự chuyên môn và thiếu giải pháp kỹ thuật phù hợp. Đáng chú ý, vấn đề vốn là trở ngại lớn nhất khi tới 50% doanh nghiệp gặp khó khăn, trong khi thị trường tài chính xanh vẫn còn chậm phát triển, với quy mô tín dụng xanh chỉ chiếm khoảng 4,5% tổng dư nợ.

Hạ tầng lưới điện, đặc biệt là các đường dây truyền tải cao áp từ các khu vực tiềm năng ra miền Bắc, vẫn là một câu hỏi lớn. Sự chậm trễ trong việc mở rộng lưới điện có thể khiến những dự án mới lại tiếp tục đối mặt với rủi ro cắt giảm công suất, vốn đã gây thiệt hại 1,7 tỷ kWh điện mặt trời và gió trong năm 2023. Chi phí đầu tư ban đầu cao, suất đầu tư trung bình cho các dự án điện mặt trời ở mức 900 - 1.100 USD/kW, cao hơn so với khu vực, cũng là một rào cản đáng kể.

Hơn nữa, sự thiếu ổn định trong chính sách, điển hình là nhiều thay đổi trong giá FiT, cùng việc chưa có cơ chế đấu giá điện tái tạo minh bạch, làm giảm khả năng thu hút vốn từ khu vực tư nhân. Khả năng lưu trữ năng lượng còn hạn chế do chi phí cao và chưa được triển khai rộng rãi cũng là một điểm nghẽn. Cuối cùng, công tác quy hoạch và cấp phép chậm trễ, với nhiều dự án bị đình trệ do quy trình phê duyệt kéo dài, ảnh hưởng nghiêm trọng đến tiến độ.

Để thực hiện thành công mục tiêu kép quốc gia, đồng thời triển khai hiệu quả các đường lối, chủ trương của Đảng và Nhà nước, cần thiết phải xây dựng một khung chính sách phát triển NLTT mang tính hệ thống, đồng bộ, minh bạch và có khả năng thực thi cao. Trên tinh thần đó, nhiều chuyên gia kiến nghị một số nhóm giải pháp chính để tháo gỡ các nút thắt hiện tại và mở đường cho một thị trường NLTT phát triển bền vững.

Thứ nhất, Việt Nam cần khẩn trương hoàn thiện khung pháp lý cho tài chính xanh. Việc ban hành Quyết định của Thủ tướng Chính phủ quy định tiêu chí xác nhận dự án xanh là nền tảng cấp bách để cấp tín dụng xanh, phát hành trái phiếu xanh và tiếp cận các cơ chế ưu đãi khác. Điều này sẽ thúc đẩy thị trường tài chính xanh trong nước và tạo điều kiện cho doanh nghiệp Việt Nam tiếp cận các nguồn vốn ưu đãi toàn cầu.

Việc tiếp tục hoàn thiện các chính sách sẽ giúp Việt Nam trở thành một trong những quốc gia dẫn đầu về năng lượng tái tạo trong khu vực ASEAN

Thứ hai, tổ chức triển khai hiệu quả Nghị định số 57/2025/NĐ-CP về cơ chế mua DPPA. Để cơ chế này phát huy hiệu quả tối đa, Chính phủ và các Bộ, ban, ngành liên quan cần đồng thời ban hành các hướng dẫn kỹ thuật cụ thể về đấu nối, phân bổ chi phí truyền tải, cơ chế thanh toán và đảm bảo an toàn hệ thống. DPPA sẽ là một bước đi quan trọng trong quá trình phát triển thị trường điện cạnh tranh và hình thành các cụm công nghiệp xanh.

Thứ ba, cần thúc đẩy triển khai thí điểm thị trường carbon trong nước theo đúng lộ trình tại Nghị định số 06/2022/NĐ-CP. Điều này bao gồm thiết lập sàn giao dịch tín chỉ carbon, hoàn thiện hệ thống đo lường - báo cáo - thẩm định (MRV) và thử nghiệm phân bổ hạn ngạch phát thải theo ngành. Việc kết nối thị trường carbon trong nước với các cơ chế quốc tế sẽ tạo ra động lực tài chính mới, thúc đẩy các dự án năng lượng sạch có tính thương mại cao.

Thứ tư, tiếp tục đầu tư đồng bộ cho hạ tầng năng lượng, đặc biệt là hệ thống truyền tải và lưu trữ, gắn với quy hoạch tích hợp điện - đất - biển. Việc phát triển NLTT ở quy mô lớn chỉ thực sự hiệu quả khi hệ thống điện có đủ khả năng hấp thụ và phân phối hợp lý. Vì vậy, các dự án truyền tải liên vùng, thủy điện tích năng và lưu trữ điện cần được đưa vào danh mục ưu tiên đầu tư công và hợp tác quốc tế.

Cuối cùng, không thể bỏ qua vai trò của khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và phát triển nguồn nhân lực. Chính sách cần ưu tiên đầu tư hạ tầng, đẩy mạnh nghiên cứu ứng dụng và phát triển công nghệ chiến lược trong lĩnh vực năng lượng mới, năng lượng sạch. Đồng thời, cần có chính sách lựa chọn trọng tâm để thu hút đầu tư tư nhân vào hạ tầng NLTT, hỗ trợ hình thành các doanh nghiệp công nghệ năng lượng quy mô lớn, thúc đẩy phát triển hệ sinh thái đổi mới sáng tạo trong ngành. Các chương trình hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ và vừa xây dựng chiến lược phát triển bền vững theo tiêu chuẩn ESG, tiếp cận tín dụng xanh và nâng cao năng lực kỹ thuật là cần thiết để đảm bảo sự chuyển đổi đồng đều.

Theo công ty xếp hạng tín nhiệm hàng đầu tại Việt Nam FiinRatings, nhìn về trung và dài hạn, ngành NLTT Việt Nam được dự báo sẽ có những bước đột phá mạnh mẽ từ năm 2025 trở đi. Động lực chính sẽ đến từ sự phát triển của điện gió ngoài khơi quy mô lớn, tiềm năng vô tận của điện mặt trời áp mái và sự tích hợp ngày càng sâu rộng của các hệ thống lưu trữ năng lượng (BESS). Để hiện thực hóa những tiềm năng này, việc xây dựng một hành lang pháp lý vững chắc, một cơ chế giá minh bạch và một hạ tầng lưới điện đủ mạnh mẽ sẽ là những yếu tố then chốt, quyết định sự thành công của một thị trường năng lượng xanh, bền vững và đầy tiềm năng, đưa Việt Nam trở thành một trong những quốc gia dẫn đầu về NLTT trong khu vực ASEAN.

Ánh Dương