“Chúng tôi” – Tuyệt tác của Yevgeny Zamyatin ra mắt độc giả Việt

Cuốn tiểu thuyết được Zamyatin hoàn thành năm 1921, xuất bản lần đầu tại Mỹ năm 1924 nhưng bởi nhiều lý do mãi đến tận năm 1988 mới được phép xuất hiện tại quê hương của mình - Xô Viết. Bản thân tác giả đã từng bị bắt giữ và trục xuất hai lần, sau đó ông tự nguyện xin Stalin được lưu vong sang Paris và được chấp thuận.

"Chúng tôi" lấy bối cảnh ở tương lai ở một Quốc Gia Thống Nhất giả tưởng, nơi cả thành phố được làm bằng kính, đặt trong Bức Tường Xanh khép kín hoàn toàn, tia nắng mặt trời dịu nhẹ chiếu thành những đường song song, phản xạ theo những góc đều chằn chặn trên vỉa hè, không chim chóc, không cây cối, không hỗn loạn, không tự do. Ở đó, những con người cá nhân mất đi tên họ, trở thành những mã số hạnh phúc mặc đồng phục y sì nhau, sống trong những căn phòng trong suốt không giấu diếm, ăn, ngủ, giải trí, làm việc và... làm tình theo Bảng Giờ quy chuẩn đến từng phút, hoạt động trong tầm mắt của Phòng Bảo Vệ - những thiên thần hộ mệnh. Thơ ca, âm nhạc không còn vị nhân sinh, vị nghệ thuật mà là vị Quốc Gia. Không có tài sản tư hữu, tất cả là của chung, kể cả trẻ con. Hơn nữa chỉ có những người đạt tiêu chuẩn Mẹ và Cha mới có quyền có con. Mọi thứ đều có thể đoán định trước, kể cả bầu cử.

Một thiên đường đặt dưới sự cai trị nhân từ mà nghiêm khắc của Lãnh Tụ Thiện Nguyện với Cỗ Máy có thể khiến từng phân tử của mã số “lầm đường lạc lối” tan rã trong chớp mắt, bảo vệ sự “mất tự do” của toàn thể hay nói cách khác chính là “hạnh phúc” của số đông. Quốc Gia Thống Nhất chính là Thiên đường không có trái cấm và cả con rắn: “Hai người trên thiên đường được ban cho một lựa chọn: hoặc hạnh phúc mất tự do - hoặc tự do không hạnh phúc, không có phương án thứ ba.” Một mẫu hình tuyệt vời đến vậy mà chỉ giới hạn trên Trái đất thì có phải quá lãng phí không? Chính vì thế con tàu Tích Phân được dựng lên với mục đích lan truyền thứ hạnh phúc ấy ra khắp Vũ trụ, bằng thuyết phục và bằng vũ lực nếu cần.

Thế nhưng ở đâu cũng có những “con sâu làm rầu nồi canh” - không phải tất cả mọi mã số đều vui vẻ hòa mình trong toàn thể chúng tôi, đắm mình trong nhịp điệu toán học hoàn hảo. Họ muốn được tắm mình trong ánh nắng gắt gao, thoát khỏi bức tường chật hẹp, tự do yêu đương, tự do sinh hoạt, được mơ mộng và có cảm xúc, có tâm hồn - thứ bị “chúng tôi” coi là tật bệnh. Bởi thế họ - MEFI - những con người muốn trở thành “tôi” thay vì “chúng tôi” mưu đồ cách mạng: phá Bức Tường Xanh, cướp tàu Tích Phân, lật đổ Thiên đường. Nhưng liệu cách mạng có thể thành công khi tai mắt của Phòng Bảo Vệ ở khắp nơi, nhất cử nhất động đều bị theo dõi, kể cả thư từ đều bị kiểm soát, lại còn trách nhiệm của “một mã số trung thực” là phải tố cáo những “kẻ thù của hạnh phúc”, dám chối bỏ quyền “làm những viên gạch củng cố nền móng Quốc Gia Thống Nhất”?

Bập bềnh trong thế giới viễn tưởng đầy khoa học nhưng cũng đầy thi vị, "Chúng tôi" họa lại chi tiết cơn ác mộng nơi nền văn minh hiện đại tưởng chừng vô khuyết đi tới bước đường bế tắc. Xã hội càng được tổ chức chặt chẽ và phức tạp thì cá nhân càng mất đi tự do và cuối cùng sẽ biến mất vì lợi ích tập thể. Đồng thời, Yevgeny Zamyatin cũng đưa ra lời khẳng định đanh thép: Những giá trị nhân bản bất khả thay thế - quyền được sống, được tự do và được mưu cầu hạnh phúc - không thể bị chế độ toàn trị vùi lấp. Sẽ luôn có những cuộc cách mạng chống lại đàn áp, giống như vòng xoay vô tận của năng lượng và entropy, của âm và dương. “Không có cuộc cách mạng cuối cùng - chúng là vô tận.”