Đánh giá hiệu quả công cụ kinh tế thúc đẩy giảm phát thải mê-tan

“Ẩn số” lớn trong cuộc chiến chống biến đổi khí hậu

Khí mê-tan (CH₄) từ lâu đã được xem là “khí nhà kính bị lãng quên” trong các chương trình hành động về biến đổi khí hậu. Dù chiếm tỷ trọng thấp hơn so với CO₂, nhưng khả năng gây hiệu ứng nhà kính của mê-tan mạnh gấp 28 - 34 lần trên cùng một đơn vị khối lượng.

Theo ước tính của Ban Liên chính phủ về Biến đổi khí hậu (IPCC), mức tăng nồng độ khí mê-tan trong khí quyển hiện là tác nhân thứ hai sau CO₂ gây nên hiện tượng nóng lên toàn cầu. Khí mê-tan chiếm khoảng 17% tổng lượng phát thải khí nhà kính…

Tại hội thảo “Tuyên truyền, nâng cao nhận thức và huy động sự tham gia của cộng đồng và doanh nghiệp nhằm thực hiện cam kết của Việt Nam về giảm phát thải khí mê-tan”, bà Mai Kim Liên, Phó Cục trưởng Cục Biến đổi Khí hậu (Bộ Nông nghiệp và Môi trường) nhấn mạnh: Giảm phát thải khí mê-tan chính là một trong những giải pháp trọng tâm, vừa mang lại hiệu quả giảm phát thải khí nhà kính, vừa tạo ra cơ hội để nâng cao hiệu quả sản xuất, mang lại việc làm, đổi mới công nghệ trong nông nghiệp, phát triển kinh tế tuần hoàn gia tăng giá trị cho chuỗi sản xuất nông nghiệp của Việt Nam góp phần phát triển bền vững đất nước.

Việc thực hiện các hoạt động giảm phát thải khí mê-tan theo Cam kết giảm phát thải khí mê-tan toàn cầu và Kế hoạch hành động giảm phát thải khí mê-tan quốc gia đồng thời góp phần tăng cường hợp tác quốc tế, góp phần nâng cao vị thế quốc gia trên trường quốc tế trong nỗ lực ứng phó với biến đổi khí hậu.

Điều này cho thấy, việc giảm phát thải mê-tan không chỉ góp phần thực hiện Cam kết của Việt Nam tại COP26 (đưa mức phát thải ròng về 0 vào năm 2050) mà còn là chìa khóa giúp đất nước hướng tới tăng trưởng xanh và phát triển bền vững.

Bà Mai Kim Liên, Phó Cục trưởng Cục Biến đổi Khí hậu (Bộ Nông nghiệp và Môi trường)

Mê-tan phát sinh từ ba lĩnh vực chính: Nông nghiệp, chăn nuôi và xử lý chất thải. Trong đó, nông nghiệp và chăn nuôi đóng góp phần lớn.

Theo nghiên cứu, ngành chăn nuôi Việt Nam phát thải khoảng 18,5 triệu tấn CO₂ tương đương mỗi năm, chiếm khoảng 19% tổng phát thải trong nông nghiệp. Các trang trại chăn nuôi tập trung, chuồng trại dùng nhiều nước dẫn đến chất thải và nước trộn với nhau, môi trường yếm khí tạo điều kiện cho vi khuẩn sản sinh mê-tan.

Trong khi đó, lĩnh vực trồng trọt, đặc biệt là canh tác lúa nước, cũng là “nguồn phát thải tự nhiên” lớn. Ông Nguyễn Tiến Hải, Giám đốc Kỹ thuật Công ty Tư vấn Công nghệ Môi trường và Năng lượng Mới (VNEEC) cho biết: “Truyền thống canh tác lúa góp phần lớn vào phát thải khí nhà kính, đặc biệt là mê-tan.

Mê-tan từ đồng lúa sinh ra trong quá trình phân hủy kỵ khí (tưới ngập) và phát thải chủ yếu qua lá, vì vậy nông dân cần áp dụng các biện pháp kỹ thuật để hạn chế phát thải như luân phiên úng - khô, sử dụng phân bón hợp lý và không đốt rơm rạ”.

Như vậy, để đạt mục tiêu giảm 30% lượng phát thải mê-tan vào năm 2030, Việt Nam cần những công cụ kinh tế và chính sách đồng bộ, vừa khuyến khích doanh nghiệp, người dân áp dụng công nghệ sạch, vừa tạo ra lợi ích kinh tế đủ hấp dẫn để thay đổi hành vi sản xuất.

Công cụ kinh tế - đòn bẩy thúc đẩy giảm phát thải mê-tan

Các công cụ kinh tế (economic instruments) là nhóm giải pháp dựa trên cơ chế thị trường nhằm điều chỉnh hành vi của các chủ thể phát thải, bao gồm thuế, phí, tín chỉ carbon, hỗ trợ tài chính xanh và cơ chế chi trả dịch vụ môi trường. Khi được thiết kế và triển khai hợp lý, chúng không chỉ giúp giảm phát thải mà còn tạo động lực cho đổi mới công nghệ và phát triển kinh tế xanh.

Theo Luật Bảo vệ môi trường 2020, Việt Nam đang xây dựng thị trường carbon trong nước, cho phép các doanh nghiệp có thể mua bán tín chỉ phát thải. Việc áp dụng định giá carbon được coi là “đòn bẩy” để thúc đẩy doanh nghiệp giảm khí mê-tan thông qua đầu tư công nghệ sạch, thu hồi khí sinh học hoặc cải tiến quy trình sản xuất.

Thực tế, nhiều dự án biogas ở trang trại chăn nuôi đã được hưởng lợi từ cơ chế phát triển sạch (CDM) và tín chỉ carbon tự nguyện (VCM). Các doanh nghiệp như TH True Milk, Vinamilk, CP Việt Nam đang tận dụng nguồn biogas để phát điện, vừa giảm phát thải mê-tan vừa giảm chi phí năng lượng.

Các công cụ kinh tế, nếu được áp dụng đúng cách sẽ thúc đẩy giảm tải khí mê-tan

Tuy nhiên, theo các chuyên gia nhận định: Tư duy hệ thống trong chính sách, pháp luật và thực tiễn sản xuất kinh doanh chưa đồng bộ, hiệu quả; nhận thức, kiến thức về các quy định, yêu cầu kỹ thuật về kiểm kê khí nhà kính, giảm phát thải còn hạn chế.

Điều đó cho thấy việc triển khai các công cụ kinh tế như thị trường carbon vẫn cần thời gian để hoàn thiện khung pháp lý, nâng cao năng lực của doanh nghiệp và cơ quan quản lý.

Chính phủ đã ban hành nhiều chương trình hỗ trợ như Quỹ Bảo vệ môi trường Việt Nam, Quỹ đổi mới công nghệ quốc gia, hay gói tín dụng xanh của các ngân hàng thương mại. Các chính sách này giúp doanh nghiệp, hợp tác xã, nông dân vay vốn ưu đãi để đầu tư công nghệ xử lý chất thải, sản xuất năng lượng tái tạo, hay ứng dụng mô hình canh tác giảm phát thải.

Các nghiên cứu chỉ ra rằng, ngành chăn nuôi có tiềm năng lớn để thực hiện cam kết giảm mê-tan nếu có sự hỗ trợ về tài chính và công nghệ. Một số giải pháp cụ thể được đưa ra bao gồm: ứng dụng công nghệ kỹ thuật hiện đại, thay đổi phương thức chăn nuôi và những hỗ trợ về chính sách, tài chính”

Chẳng hạn, mô hình “chăn nuôi tuần hoàn”, tận dụng khí sinh học để phát điện, tái sử dụng nước thải sau xử lý đã được áp dụng tại nhiều địa phương như Hà Nam (nay là Ninh Bình), Bắc Giang (nay là Bắc Ninh) giúp giảm đáng kể phát thải mê-tan từ phân gia súc. Theo báo cáo của Bộ Nông nghiệp và Môi trường hiệu quả giảm phát thải có thể đạt từ 20-30%, đồng thời tiết kiệm chi phí năng lượng cho nông hộ.

Thuế và phí môi trường - công cụ điều chỉnh hành vi phát thải

Mặc dù Việt Nam chưa áp dụng thuế carbon trực tiếp đối với phát thải mê-tan nhưng các khoản phí bảo vệ môi trường trong nông nghiệp và xử lý chất thải đang góp phần gián tiếp khuyến khích giảm phát thải. Một số địa phương như Cần Thơ đã thí điểm thu phí xử lý nước thải chăn nuôi, khuyến khích trang trại đầu tư hệ thống biogas hoặc thu hồi khí thải.

Việc mở rộng phạm vi của thuế môi trường, kết hợp với chính sách hỗ trợ kỹ thuật, có thể tạo ra “cây gậy và củ cà rốt” cân bằng, giúp các chủ thể phát thải chuyển đổi sang mô hình sản xuất xanh.

Xây dựng một hầm khí biogas bằng gạch (Ảnh: BBG)

Sau gần một thập kỷ triển khai, Việt Nam đã đạt được nhiều kết quả khả quan: Hơn 500.000 hầm biogas hộ gia đình được xây dựng, giảm hàng triệu tấn CO₂ tương đương mỗi năm. Canh tác lúa giảm phát thải (1 phải, 5 giảm; tưới luân phiên khô - ướt) giúp giảm tới 30% lượng mê-tan phát thải. Nhiều doanh nghiệp nông nghiệp đã bắt đầu kiểm kê khí nhà kính, chuẩn bị tham gia thị trường carbon.

Tuy nhiên, theo các chuyên gia, vẫn còn nhiều rào cản: Thiếu dữ liệu thống nhất về phát thải mê-tan ở cấp cơ sở; nhận thức hạn chế của nông dân và doanh nghiệp nhỏ; nguồn vốn xanh còn hạn chế, thủ tục tiếp cận khó khăn; khung pháp lý cho định giá carbon đang trong quá trình hoàn thiện.

Theo bà Mai Kim Liên, Phó Cục trưởng Cục Biến đổi Khí hậu (Bộ Nông nghiệp và Môi trường) để đạt mục tiêu giảm 30% khí mê-tan vào năm 2030, cần sự chung tay của cả xã hội, đặc biệt là giới trẻ: “Thanh niên chính là lực lượng tiên phong trong việc lan tỏa nhận thức về biến đổi khí hậu, về hành trình giảm phát thải mê-tan”.

Cùng quan điểm đó, các chuyên gia cho rằng Việt Nam cần thực hiện ba bước đi chiến lược: Xây dựng hệ thống dữ liệu phát thải mê-tan thống nhất, phục vụ giám sát, định giá và cấp tín chỉ carbon minh bạch; Tăng cường hợp tác công - tư, khuyến khích doanh nghiệp đầu tư vào công nghệ giảm phát thải, đặc biệt trong nông nghiệp và xử lý chất thải; Phát triển các quỹ và chương trình tài chính xanh, tạo điều kiện để nông dân, hợp tác xã tiếp cận nguồn vốn ưu đãi, nhân rộng mô hình canh tác carbon thấp.

Từ hầm biogas nhỏ ở nông thôn đến các dự án tín chỉ carbon quốc tế, Việt Nam đang từng bước chứng minh rằng giảm phát thải không chỉ là nghĩa vụ, mà còn là cơ hội phát triển kinh tế xanh. Nếu tận dụng tốt các công cụ kinh tế, từ thị trường carbon, quỹ xanh, đến cơ chế thuế và tín dụng ưu đãi, Việt Nam hoàn toàn có thể đạt được mục tiêu giảm 30% phát thải khí mê-tan vào năm 2030, đóng góp thiết thực vào nỗ lực toàn cầu ứng phó biến đổi khí hậu.

Nguyễn Dũng