Bài 3: Giáo viên thay đổi cách tổ chức, dẫn dắt lớp học

Từ cuộc thi đến câu chuyện về một phương pháp

Trong bối cảnh giáo dục toàn cầu đang chuyển mình mạnh mẽ, phương pháp truyền thụ kiến thức một chiều từ giáo viên sang học sinh không còn đủ sức đáp ứng những yêu cầu của thế kỷ 21.

Thế giới hiện đại đòi hỏi con người không chỉ có kiến thức mà còn phải có những kỹ năng mềm quan trọng như tư duy phản biện, giải quyết vấn đề, làm việc nhóm và đặc biệt là khả năng tự học. Internet và công nghệ số đã làm cho tri thức trở nên dễ tiếp cận hơn bao giờ hết.

Vấn đề không còn là "học cái gì" mà là "học như thế nào" và "làm thế nào để tìm kiếm, sàng lọc và sử dụng kiến thức hiệu quả". Do đó, giáo dục tiểu học cần tập trung vào việc trang bị cho học sinh những công cụ và phương pháp để các em tự mình khám phá, thay vì chỉ tiếp nhận thông tin một cách thụ động.

Trong cuộc thi “Thần đồng Tiếng Việt” do Trường Tiểu học & THCS Unigo tổ chức hồi tháng 3 vừa qua, các em học sinh tiểu học đã có những tiết mục, màn trình bày khiến cả ban giám khảo, nhà văn, nhà báo, nhà giáo dục đều bất ngờ.

Các em lớp 1, lớp 2 không chỉ sáng tác thơ, truyện ngắn đầy cảm xúc, mà còn biết ứng dụng AI để phổ nhạc, biến tác phẩm của mình thành sản phẩm nghệ thuật sống động. Điều ấn tượng hơn, các em còn tự tin trả lời những câu hỏi phản biện từ giới chuyên môn.

Nhà văn Trang Hạ, một thành viên Ban giám khảo cuộc thi không giấu nổi sự bất ngờ: "Tôi thật sự vui, bất ngờ và có thêm niềm tin về khả năng sử dụng ngôn ngữ “mẹ đẻ” của học sinh khi chứng kiến các tác phẩm dự thi của các em. Những tác phẩm thể hiện tại cuộc thi cho thấy các em học sinh không chỉ dùng tiếng Việt để biểu đạt cảm xúc mà còn như một công cụ sáng tạo đa dạng: Từ tiểu phẩm, múa, hát đến kết hợp trí tuệ nhân tạo, âm nhạc, thiết kế. Điều này minh chứng cho khả năng biến tiếng Việt thành một ngôn ngữ sống động, phản ánh thế giới nội tâm phong phú và góc nhìn độc đáo của thế hệ trẻ”.

Điều gì đã làm nên sự khác biệt ấy? Câu trả lời là phương pháp Cánh Buồm - một cách dạy học Tiếng Việt chú trọng tự học, sáng tạo và đồng cảm.

Thạc sĩ Đinh Phương Thảo - Thành viên nhóm tác giả phương pháp Cánh Buồm cho biết, phương pháp này được khởi xướng bởi nhà giáo, dịch giả Phạm Toàn (bút danh Châu Diên). Ông dành hơn 40 năm nghiên cứu cách dạy và học Văn, Tiếng Việt, để rồi đúc kết ra cách học văn, học Tiếng Việt vừa dễ học, vừa vui vẻ, hấp dẫn. Có thể nói với cách học này, ai cũng học được, ai cũng thích học. Nhờ đó, nhà giáo Phạm Toàn đã được nhận giải thưởng UNESCO cho những cống hiến và công trình của mình.

“Phương pháp Cánh Buồm giúp trẻ em phát triển năng lực tự học, tôn trọng sự tự do, sáng tạo, để các em vừa có được nền tảng tri thức vững vàng vừa say mê khám phá vẻ đẹp của ngôn ngữ Tiếng Việt, ứng dụng những điều khám phá được vào thực tế”, cô Thảo nói.

Phương pháp học Văn, học Tiếng Việt Cánh Buồm là phương pháp tổ chức cho học sinh học qua hệ thống các hoạt động được tổ chức bài bản, được thiết kế theo lớp lang, thứ tự mạch lạc để các em học đâu chắc đấy, làm điều gì là nắm vững điều ấy.

Khi học văn, các em được giáo viên tổ chức để làm lại những thao tác mà người đi trước - những người nghệ sĩ đã thực hiện khi sáng tác tác phẩm nghệ thuật - từ yêu thương, đồng cảm với những cảnh ngộ khác nhau trong cuộc sống, đến tưởng tượng, liên tưởng, sắp xếp bố cục để tạo ra những câu chuyện, bài thơ đầy cảm xúc.

Các em không ngồi im để nghe cô giáo giảng bài thơ này hay, câu chuyện này đẹp, mà các em được hoá thân thành nhân vật trong chính các tác phẩm ấy, để hiểu cách suy nghĩ, hành động của nhân vật.

Học sinh đóng vai nhân vật trong tiết Tiếng Việt theo phương pháp Cánh Buồm

Khi tìm hiểu về Tiếng Việt, các em được giáo viên tổ chức để khám phá, tìm hiểu như những nhà nghiên cứu thực thụ. Các em khám phá đặc điểm “tiếng mẹ đẻ” của mình từ cách phát âm, cách làm giàu vốn từ vựng, cách tạo câu, viết bài đúng cấu trúc… Nhờ đó, các em nhanh biết đọc, biết viết, nắm vững luật chính tả. Thế nên các em ít viết sai chính tả mà có sai cũng dễ dàng tự phát hiện ra mình sai ở đâu, sửa lại thế nào cho đúng. Nhờ đó có thể tự tin làm thơ, viết truyện từ lớp 1, có vốn từ ngày càng phong phú, diễn đạt khéo léo, phù hợp với tình huống giao tiếp.

“Ví dụ cụ thể thế này, các bạn học sinh lớp 2, khi học bài thơ “Cô giáo em”, thay vì chỉ ngồi đọc thuộc lòng, các em được diễn kịch. Em thì làm học sinh, em thì làm cô giáo. Vậy là các em cùng nhau đóng vai cảnh cô trò chào hỏi mỗi buổi sáng đến trường, cảnh dạy học ở lớp, cảnh em hớn hở khoe với cô niềm vui của mình. Thế là, các em vừa được thoả sức thể hiện dáng vẻ của cô giáo, của học trò, vừa tạo được những đoạn kịch thú vị không hề có trong sách giáo khoa, lại vừa thuộc bài thơ lúc nào không hay. Rồi sau đó, mỗi em còn viết bài thơ của riêng mình về thầy cô, bạn bè, trường lớp nữa. Lớp học luôn sôi nổi, tưng bừng. Khi học về tình cảm gia đình, các bạn đóng vai, lập sơ đồ tư duy rồi sáng tác để ghi lại tình cảm của mình”, cô Thảo dẫn chứng.

Nhờ thế, các em thích học hơn, yêu Tiếng Việt và giỏi Tiếng Việt hơn. Các em không sợ viết văn nữa. Chính tình yêu, sự hào hứng đón chờ từng giờ học đã giúp môn học này chạm được đến trái tim của các em. Khi con tim đã yêu mến thì trí não sẽ dễ dàng mở lối, tiếp nhận các kiến thức dễ dàng hơn.

Bên cạnh đó, các em được bồi đắp lòng đồng cảm và tư duy phản biện từ lớp 1. Theo năm tháng, lòng đồng cảm và tư duy phản biện đó phát triển lên, bền vững hơn, giúp các em có thế giới tinh thần phong phú, vừa biết yêu điều thiện, yêu cái đẹp, vừa biết quan sát, nhìn nhận các sự việc hiện tượng từ nhiều góc độ khác nhau.

“Không những vậy, với mỗi bài học, các em đều được áp dụng vào thực tế, làm ra những sản phẩm cụ thể. Nhờ vậy, các em nhận thấy ngay tính ứng dụng của môn học này và tương lai, càng lớn lên các em sẽ càng nhận ra nhiều lợi ích khác mà Văn, Tiếng Việt mang lại. Đích của phương pháp Cánh Buồm hướng tới là các em trở thành những người tự chủ, tự lập, có trách nhiệm và tâm hồn phong phú”, cô Thảo chia sẻ.

Nhờ phương pháp hay, cách dạy sáng tạo, học sinh thêm yêu Tiếng Việt hơn

Trường Tiểu học và THCS Unigo là một trong những trường tiên phong ứng dụng phương pháp này song hành cùng chương trình của Bộ Giáo dục và Đào tạo.

Cô Thân Thị Phượng, Phó hiệu trưởng Trường Tiểu học và THCS Unigo cho biết, nhà trường chú trọng sử dụng phương pháp Cánh Buồm cho các giờ học Tiếng Việt ở tất cả các khối lớp. Đặc biệt, ngoài các tiết học theo quy định của Bộ Giáo dục và Đào tạo, nhà trường còn có các tiết học Kể chuyện sáng tạo, Viết sáng tạo, Đọc sách tương tác riêng theo chương trình của nhà trường.

Các thầy cô giáo và các em học sinh đều yêu thích cách dạy và học này. Đến nay, vào bất cứ lớp học nào, cũng có thể nhận thấy niềm yêu thích ấy. Có thể nói, sự say mê Tiếng Việt đã lan toả trong cả cô và trò. Cô giáo không ngại đóng vai, đóng kịch, sáng tạo những tình huống mới để học sinh thử sức. Học trò thì háo hức đến giờ học để xem hôm nay mình sẽ được thực hiện nhiệm vụ gì.

Kế đến, là sự chuyển biến rõ rệt không chỉ trong thái độ mà trong cả chất lượng học tập môn Tiếng Việt của các em học sinh. Các em biết cách đặt câu hỏi, biết cách cảm nhận cái hay, cái đẹp, tự rút ra ý nghĩa của các tác phẩm, đáp ứng tốt các yêu cầu của chương trình giáo dục phổ thông mới. Hơn nữa, từ lớp 1 cho đến các lớp bên trên, em nào cũng làm làm được sổ tay sáng tác, tích cực viết lách mỗi ngày.

“Kết quả biểu hiện của phương pháp này ở từng khối khác nhau. Hết lớp 1, các em có thể biết làm vè, làm thơ, viết nhật ký và các mẩu truyện đơn giản. Cuối năm học lớp 2 và 3, học sinh có thể biết chuyển thể truyện đọc thành tranh, làm truyện tranh, nhật ký viết, đọc sách, Sổ tay sáng tác thơ, truyện. Học sinh có thể tự làm được các cuốn từ điển chính tả, thẻ chính tả…”, cô Phượng chia sẻ.

Bạn Nguyễn Linh Chi, học sinh lớp 3C1, Trường Tiểu học và THCS Unigo, thí sinh đạt giải Nhì cuộc thi Thần đồng tiếng Việt 2025 chia sẻ: “Bằng những gì em đã học được thông qua phương pháp Cánh Buồm và những gì em thể hiện trong phần thi của mình, em thấy Tiếng Việt rất hay và thú vị. Em nhận ra mình có thể dùng Tiếng Việt để sáng tạo, làm thơ, viết văn và cả nhảy múa”.

Em Hoàng Đinh Thiên An, học sinh lớp 5A2, Trường Tiểu học Lê Quý Đôn là thí sinh xuất sắc giành giải Nhất của cuộc thi Thần đồng Tiếng Việt 2025. Em cũng đã được theo học phương pháp Cánh Buồm từ năm lớp 2.

Thiên An chia sẻ: “Em làm quen với phương pháp Cánh Buồm từ năm lớp 2. Điều em đặc biệt yêu thích là cách học thông qua "đóng vai", một “kỹ thuật” biến những câu chuyện, bài học tưởng chừng khô khan trở nên sống động, hài hước và dễ ghi nhớ. Không chỉ giúp tiếp thu kiến thức hiệu quả, phương pháp học tập này còn giúp em rèn luyện tự học tốt. Em thường tự tìm tòi, tra cứu thông tin, thậm chí tự đặt đề bài để rèn luyện”.

Các mô hình, phương pháp dạy sáng tạo giúp học sinh tự tin, sẵn sàng tiếp nhận kiến thức

Phương pháp Cánh Buồm, với cách học thông qua trải nghiệm và hệ thống việc làm, đã giúp các em như Thiên An và Linh Chi không chỉ nắm vững kiến thức mà còn xây dựng được một tình yêu tự nhiên, sâu sắc với Tiếng Việt. Các em không còn coi Tiếng Việt là những bài văn mẫu hay những quy tắc ngữ pháp cứng nhắc mà là một công cụ tuyệt vời để khám phá thế giới, tìm ra vẻ đẹp của những điều xung quanh mình để bày tỏ cảm xúc và sáng tạo không ngừng.

Ngoài phương pháp Cánh Buồm, hiện nhiều giáo viên tại một số trường đang áp dụng một số phương pháp sáng tạo nhằm thúc đẩy năng lực tự học của học sinh như học tập theo dự án; lớp học đảo ngược; học tập trải nghiệm và tích hợp liên môn; tham quan; các hoạt động ngoại khóa, sự kiện... Thông qua các mô hình đó, học sinh luôn tự tin, sẵn sàng tiếp nhận kiến thức, rèn luyện kĩ năng và thích ứng được với các nội dung và phương pháp dạy học hiện đại.

Giáo viên thay đổi vai trò - Từ người giảng bài sang người dẫn dắt việc học

Bên cạnh việc áp dụng các mô hình, phương pháp giáo dục hay thì điều quan trọng hơn cả là tư duy tiếp cận và cách dạy của giáo viên.

Hình ảnh quen thuộc trong nhiều lớp học tiểu học hiện nay là: cô giảng - trò chép - cô hỏi - trò trả lời - làm bài tập - chấm điểm. Nếu bài khó, cô làm mẫu. Nếu trò sai, cô sửa luôn. Cách dạy này dễ tổ chức, dễ kiểm soát nhưng có hai hệ lụy lớn: Trẻ học thụ động, không biết tự học, không biết đặt câu hỏi, không biết làm gì khi không có thầy cô. Thầy cô mệt mỏi, càng dạy càng thấy học sinh phụ thuộc, càng phải làm thay trò nhiều hơn.

Giáo viên không nên là người giảng bài từ đầu đến cuối mà là người thiết kế tình huống, tạo môi trường học, khơi gợi tư duy và truyền cảm hứng học tập

Trong khi đó, bản chất của giáo dục là giúp học sinh “tự biết mình”, “tự tìm cách học” và “tự phát triển”. Giáo viên không nên là người giảng bài từ đầu đến cuối mà là người thiết kế tình huống, tạo môi trường học, khơi gợi tư duy và truyền cảm hứng học tập.

Trước đây, giáo viên luôn giữ vai trò trung tâm nhưng trung tâm không có nghĩa là độc quyền. Nếu trước đây giáo viên là “người biết tất cả” và “dạy tất cả” thì trong bối cảnh hiện đại, họ cần trở thành người dẫn dắt hành trình học tập, nơi học sinh được khám phá, được đặt câu hỏi và được học theo cách riêng của mình. Đặc biệt ở bậc tiểu học, nơi học sinh đang bước những bước đầu tiên trên con đường tri thức, sự thay đổi vai trò của giáo viên có ý nghĩa quyết định đối với việc hình thành năng lực tự học.

Đặt vấn đề: Thầy cô có muốn đổi mới không? Có chứ. Nhưng điều gì đang cản trở họ? Trước tiên, đó là sức ép từ những chỉ tiêu thi đua và bệnh thành tích.

Một giáo viên tiểu học chia sẻ rằng, hàng năm, giáo viên phải chạy theo: Tỷ lệ học sinh hoàn thành xuất sắc môn học; số lượng học sinh giỏi, học sinh được khen; thi đua lớp không có học sinh yếu kém.

Kéo theo đó là áp lực phải “dạy chắc, dạy đúng, dạy đủ”, kiểm tra, ôn luyện thường xuyên để đảm bảo học sinh đạt chuẩn.

Trong môi trường như vậy, đổi mới phương pháp dạy học trở nên rủi ro, bởi: Nếu học sinh học bằng cách khám phá, các em có thể sai, mà sai thì mất điểm, mất thi đua. Nếu học sinh học theo dự án, tiến độ có thể chậm, mà chậm thì bị đánh giá là “không hoàn thành chương trình”. Nếu giáo viên dạy tích hợp hoặc sáng tạo, có thể bị cho là “không bám sát sách giáo khoa”.

Vì vậy, dù nhiều giáo viên hiểu giá trị của việc phát triển năng lực tự học, họ vẫn lúng túng giữa mong muốn thay đổi và áp lực duy trì thành tích.

Bên cạnh đó, cô Đào Thị Thùy Dương, giáo viên Trường Tiểu học Sài Đồng (Long Biên, Hà Nội) cho rằng, nguyên nhân một phần do áp lực thi cử ở cả nhà trường, gia đình và xã hội, không quan tâm quá trình con học có vui vẻ tích cực không mà chỉ quan tâm đến điểm số dẫn đến học sinh lơ là quá trình học, tập trung học và ôn thi trọng điểm, học để thi chứ không phải học để trải nghiệm. Một phần nữa là việc phân chia lớp chưa theo năng lực học sinh.

Biết học từ sai, học cùng nhau và học cả đời

Ở nhiều quốc gia có nền giáo dục tiên tiến, giáo viên tiểu học không được đào tạo để “dạy chương trình” mà được học cách “giúp trẻ học theo cách riêng”.

Vậy, giáo viên dẫn dắt việc học bằng cách nào? Cô Lê Thị Thu Nết, giáo viên Trường Tiểu học Đô thị Sài Đồng (Long Biên, Hà Nội) cho rằng, giáo viên nên chuyển từ “dạy cái gì” sang “dạy như thế nào”, không chỉ cung cấp kiến thức, mà dạy cách học, cách tìm hiểu, cách phản biện. Đồng thời, tạo không gian học tập tích cực, không khí lớp học mở, thân thiện, học sinh được chia sẻ, trao đổi, hợp tác.

Cô Lê Thị Thu Nết, giáo viên Trường Tiểu học Đô thị Sài Đồng (Long Biên, Hà Nội) vui vẻ cùng học sinh đón năm học mới

Cùng với đó, thầy cô nên khuyến khích học sinh đặt câu hỏi và tự tìm lời giải, coi việc học sai là bình thường, giúp các em rút ra bài học từ lỗi sai.

Ví dụ, thay vì nói: “Con ong là côn trùng có cánh, sống thành bầy”, giáo viên hỏi: “Con gì vừa biết bay, vừa làm ra mật? Chúng sống như thế nào trong tự nhiên?”. Cách này khuyến khích học sinh giải quyết vấn đề.

Một bài toán không chỉ có một cách giải. Học sinh có thể vẽ hình, dùng sơ đồ, hỏi bạn hoặc thử nhiều cách. Giáo viên không cần chấm đúng/sai ngay mà hãy hỏi: “Con nghĩ sao nếu làm cách khác?”.

Trong những cuộc trò chuyện cùng nhiều giáo viên tiểu học những năm qua, người viết nhận thấy, nhiều giáo viên tiểu học nghĩ rằng: Trẻ nhỏ thì biết gì mà tự học? Nếu không dạy kỹ, các em sẽ không làm được bài kiểm tra? Học sinh sai, điểm kém thì phụ huynh lại phàn nàn…

Khoa học và thực tế đã chứng minh: Sai chính là một phần của quá trình học tập. Nếu thầy cô không tạo môi trường cho học sinh được sai thì sẽ không có môi trường để học sinh khám phá, thử nghiệm và tự điều chỉnh. Một lớp học lý tưởng là nơi học sinh dám đưa ra ý kiến cá nhân, giáo viên phản hồi bằng câu hỏi thay vì chê trách. Câu trả lời chưa đúng không bị chấm điểm 0, mà được xem là bước đệm để hiểu đúng hơn.

Học sinh tiểu học không cần phải là những “cỗ máy” làm bài đúng mà cần là những đứa trẻ ham học, dám thử, dám sai và biết sửa. Để làm được điều đó, người giáo viên phải là người dẫn dắt - không đi trước quá xa, không dắt tay quá chặt mà là người đồng hành thông minh, kiên nhẫn và tử tế.

Đổi mới giáo dục không bắt đầu từ chương trình, sách giáo khoa, hay công nghệ mà bắt đầu từ người thầy biết thay đổi cách tiếp cận người học.

Sự chuyển đổi vai trò của giáo viên từ người giảng bài sang người dẫn dắt việc học không chỉ là một thay đổi về phương pháp, mà còn là một cuộc cách mạng về tư duy giáo dục. Đây là một hành trình đầy thử thách nhưng cũng vô cùng ý nghĩa. Để thành công, cần có sự nỗ lực từ chính các giáo viên, sự đồng hành của phụ huynh và sự hỗ trợ của các cấp quản lý giáo dục.

Khi những người thầy, người cô trở thành những người thắp lửa, khơi gợi đam mê khám phá và trang bị cho học sinh công cụ để tự học, chúng ta sẽ xây dựng được một nền tảng vững chắc, nuôi dưỡng những tâm hồn trẻ thơ đầy tri thức và bản lĩnh, sẵn sàng làm chủ tương lai của chính mình.

(còn nữa)

Trí Nhân