Bài 4: Đừng dạy con học, hãy đồng hành để con biết cách học

Vì sao “dạy con học” chưa chắc đã hiệu quả?

Hình ảnh quen thuộc ở nhiều gia đình có con học tiểu học: Cha mẹ ngồi kèm con làm bài, tay cầm sách, thước, miệng liên tục nhắc “đọc lại đi”, “sao bài này cũng sai?”, “cố lên để được điểm 10”… Những buổi học như thế thường kết thúc bằng cảm giác bất lực của bố mẹ và tiếng khóc “tức tưởi” của con trẻ.

Mỗi buổi tối, chị Trần Thị Yến (Khu đô thị Tứ Hiệp, Hà Nội) lại chật vật ngồi kèm con học

Vì thế, mỗi buổi tối, khi tiếng lật vở xen lẫn tiếng thở dài của con vang lên, không ít cha mẹ lại chật vật với câu hỏi: “Tại sao con mình cứ học đối phó? Tại sao cứ phải nhắc thì con mới chịu học bài?”… Trong guồng quay của những kỳ vọng, lo lắng và áp lực điểm số, nhiều phụ huynh đã vô tình dạy con học theo cách áp đặt, thay vì đồng hành để con học cách tự học.

Chị Doãn Thị Hiền (ở Cầu Giấy, Hà Nội) trải lòng: “Tôi cảm thấy bất lực trong các buổi tối kèm con học. Giảng mãi con không hiểu, rồi mình lại sinh ra cáu gắt, quát mắng. Nhiều hôm, con khóc, mẹ khóc. Thật sự không biết phải làm sao”.

Thực tế, khi cha mẹ tập trung vào truyền đạt kiến thức, họ vô tình “làm hộ” phần việc tư duy của con. Kết quả là trẻ không hình thành kỹ năng tự tìm hiểu, tự giải quyết vấn đề. Học vì bị nhắc nhở, học vì sợ bị mắng, hay học chỉ để đạt điểm cao, tất cả đều khiến động lực nội tại của trẻ bị thui chột.

Nhiều chuyên gia giáo dục nhận định, ở tiểu học và trung học cơ sở, năng lực tự học chính là “vốn liếng” quan trọng để trẻ bước vào các bậc học cao hơn. Nếu giai đoạn này, trẻ chỉ quen học theo “mệnh lệnh” thì khi không có người kèm, các em sẽ mất phương hướng, không biết bắt đầu từ đâu.

Thầy Nguyễn Cao Cường, Hiệu trưởng trường THCS Thái Thịnh, phường Đống Đa, Hà Nội khẳng định, việc trao cho học sinh khả năng tự học là một trong những định hướng vô cùng quan trọng. Việc phát triển năng lực tự học phải bắt đầu từ bé, ngay từ cấp tiểu học, các thầy cô cần có định hướng phương pháp tự học hay hướng dẫn cách tự học tại nhà, giao những nhiệm vụ vừa sức để học sinh có thể theo từng bước dần lên. Việc này rất quan trọng, giúp cho mọi người học tập suốt đời. Vì vậy, nếu ở đâu đó đang làm chưa tốt việc phát triển năng lực tự học cho học sinh thì hoàn tốt có thể làm lại, không bao giờ là quá muộn.

Đồng quan điểm, nhà văn, nhà báo Hoàng Anh Tú - có hơn 12 năm tư vấn tâm lý lứa tuổi teen, nhiều lần làm diễn giả trong chuyên mục dạy con, cho rằng, tiểu học là “thời điểm vàng” để rèn thói quen tự học, bởi kiến thức chưa quá nặng và trẻ dễ hình thành tính tự giác. Để làm được, cha mẹ cần bắt đầu bằng việc thấu hiểu con, nhận ra mỗi bé là một cá thể riêng biệt, có tính cách, tốc độ tiếp thu và sở thích khác nhau.

Tháo gỡ tâm lý “kỳ vọng quá mức” và thói quen so sánh

Một trong những rào cản lớn nhất khiến cha mẹ khó đồng hành đúng cách với con chính là kỳ vọng quá cao.

Kỳ vọng có thể là động lực để trẻ phấn đấu nhưng khi kỳ vọng biến thành áp lực, trẻ sẽ sống trong tâm thế “không bao giờ đủ tốt”. Dần dần, trẻ mất đi sự tự tin và niềm vui học tập.

Đáng nói, thói quen so sánh với “con nhà người ta”, dù vô tình hay hữu ý đều để lại những vết xước tâm lý. Trẻ cảm thấy mình kém cỏi, hoặc hình thành tâm lý ganh đua không lành mạnh. Nhiều báo cáo về nghiên cứu tâm lý trẻ em cho thấy, sự so sánh liên tục có thể làm giảm động lực nội tại tới 40%, vì trẻ học để “thoát khỏi sự chê bai”, không phải để khám phá tri thức.

Là một người mẹ nuôi dạy 3 con và có nhiều năm nghiên cứu về giáo dục, nhà văn Trang Hạ đã mang đến một góc nhìn mới mẻ và được củng cố bằng những bằng chứng khoa học thuyết phục.

Nhà văn Trang Hạ (bên phải) cho rẳng nên cho phép trẻ được đi trên hành trình của riêng mình

Nhà văn Trang Hạ dẫn chứng về một cuộc điều tra xã hội học tại Đài Bắc, thực hiện trên 400 gia đình có con học tiểu học. Kết quả đã khiến nhiều người phải suy ngẫm: Những gia đình để con "tự bơi", tức là tự chịu trách nhiệm với việc học của mình, có thành tích tốt nhất, đạt khoảng 80%. Ngược lại, những gia đình mà bố mẹ kèm cặp rất sát, ngày nào cũng ngồi bên cạnh đốc thúc, thành tích của con lại kém hẳn, chỉ đạt khoảng 60%.

Đáng chú ý, những gia đình biết cách tạo môi trường và cộng đồng cho con tự học như học nhóm, học gia sư, tham gia các hoạt động tương tác, tự chọn lớp học thêm… thì thành tích của con có thể lên tới 100%.

“Kết quả này không phải là sự cổ xúy cho việc phó mặc con cái. Nó cho thấy một sự thật sâu sắc về tâm lý học tập của trẻ: Sự áp đặt và giám sát liên tục sẽ làm mất đi động lực nội tại của các con. Khi bị ép buộc, việc học biến thành một nghĩa vụ nặng nề. Trái lại, khi được tự do khám phá, việc học trở thành một hành trình thú vị”, nhà văn Trang Hạ lý giải thêm.

Ngoài ra, nhà văn Trang Hạ cho rằng, một việc đơn giản hơn mà các bậc phụ huynh dễ dàng làm được đó là ngừng so sánh con với "con nhà người ta" và cho phép con được đi trên hành trình của riêng mình, với tốc độ của riêng mình. Bởi lẽ, học tập là một hành trình trọn đời, không phải là một cuộc đua nước rút về điểm số.

Bố mẹ càng “lùi lại”, con càng tiến xa

Áp lực từ kỳ vọng, guồng quay cuộc sống bận rộn, đôi khi phương pháp chưa phù hợp vô tình khiến khoảng cách giữa cha mẹ - con cái ngày một xa, thậm chí dập tắt ngọn lửa ham học hỏi tự nhiên ở trẻ.

Nhà văn Hoàng Anh Tú chia sẻ về phương pháp giúp trẻ yêu học

Nhà văn Hoàng Anh Tú chỉ ra, cha mẹ cố kèm cặp con học mỗi tối là nỗ lực đáng trân trọng, nhất là ở lứa tuổi tiểu học. Tuy nhiên, việc trút cảm xúc tiêu cực, sốt ruột, quát mắng khi con chưa hiểu bài sẽ biến buổi học thành "phiên tòa", gây áp lực, khiến trẻ sợ hãi và khó tiếp thu hơn.

Kèm con học sai phương pháp không chỉ khiến đôi bên “tăng xông”, mà còn làm đứt sợi dây kết nối cha mẹ - con cái. Nguy hiểm hơn là dập tắt động lực, khả năng tự học ở trẻ. Con sẽ học vì sợ, học "cho cha mẹ" chứ không phải thực sự yêu thích, muốn khám phá.

Đồng quan điểm, nhà văn Trang Hạ cho rằng, việc cha mẹ “lùi lại” đúng lúc, đúng cách, trao cho con không gian tự chủ lại chính là chìa khóa vàng giúp con yêu thích, tìm thấy niềm vui và kết quả tốt trong chính việc học của mình.

Theo nhà văn Trang Hạ, thay vì đưa một cuốn sách vào tay con và bắt học thuộc từ mới, cha mẹ có thể "đi đường vòng" bằng cách cùng con xem một kênh YouTube thú vị về khoa học, đưa con đến một buổi triển lãm…Từ những trải nghiệm thực tế đó, tình yêu với lịch sử, địa lý, nghệ thuật sẽ được nảy mầm một cách tự nhiên.

Việc cha mẹ "lùi lại một bước" không phải là bỏ rơi con, mà là để quan sát con kỹ hơn, hiểu được tính cách, năng lực và đam mê của con, từ đó đưa ra sự trợ giúp đúng lúc, đúng chỗ.

Việc "kèm con học" không sai nhưng "kèm" như thế nào mới là điều quyết định. Cha mẹ hãy can đảm "lùi lại một bước", tin tưởng vào năng lực tự chủ của con và lựa chọn một môi trường giáo dục biết cách khơi dậy tiềm năng đó. Khi đó, chúng ta sẽ không chỉ có những đứa trẻ học giỏi, mà còn có những con người hạnh phúc, tự tin và sẵn sàng cho một hành trình học tập trọn đời đầy hứng khởi.

Nhà văn Hoàng Anh Tú cho rằng, để con yêu học, đầu tiên, phụ huynh phải thấu hiểu trẻ. Mỗi bé là cá thể riêng biệt, có đặc điểm tâm sinh lý, sở thích, tốc độ tiếp thu khác nhau. Có trẻ hiếu động, khó tập trung lâu; trẻ khác lại trầm tĩnh, cần nhiều thời gian thẩm thấu.

“Cha mẹ cần quan sát, lắng nghe để tìm hiểu vấn đề của con, từ đó mới có thể “bốc thuốc” chuẩn. Hiểu đặc điểm sinh học, ví dụ khả năng tập trung của lứa tiểu học khoảng 20-25 phút, sẽ giúp phụ huynh điều chỉnh phương pháp kèm cặp phù hợp”, nhà văn Hoàng Anh Tú cho hay.

Bên cạnh đó, thay vì dùng phần thưởng vật chất lớn hay hình phạt nghiêm khắc để ép con học, người lớn nên khơi gợi động lực từ bên trong. Theo đó, cha mẹ cần giúp con nhận ra ý nghĩa của việc học với chính bản thân trẻ, niềm vui lúc khám phá điều mới, tự hào khi giải được bài toán khó. Đồng thời, cha mẹ nên ghi nhận hành trình, nỗ lực của con.

Thói quen tự học không hình thành trong ngày một, ngày hai, mà cần được vun đắp từ việc nhỏ nhất gồm: tự soạn sách vở, đặt mục tiêu học tập đơn giản, tự kiểm tra bài làm… Chỉ cần cha mẹ kiên trì hướng dẫn và tin tưởng, trẻ sẽ coi quá trình người lớn kèm cặp là bạn đồng hành, chứ không phải giám sát.

Tạo môi trường học tập tích cực tại nhà

Bên cạnh việc chuẩn bị tâm lý, phương pháp kèm con học hiệu quả thì việc tạo một môi trường học tập tích cực đóng vai trò quan trọng.

Là một giáo viên, đồng thời cũng là một người mẹ có 3 con, chị Phạm Thị Ánh, phường Đống Đa chia sẻ, ngay từ khi con còn rất nhỏ, chị đã tạo cho các con thói quen tự học, yêu thích việc học, đọc sách bằng cách đồng hành cùng con từ những việc làm nhỏ nhất.

"Tôi không có quan niệm: Tuổi thơ con chỉ có 1 lần, hãy để con chơi tự do, thoải mái. Việc học phải trở thành thói quen, được rèn luyện, giống như cơm đến bữa phải ăn. Bữa nào cũng phải ăn và ngày nào cũng phải học. Tôi không áp lực cho con mà khích lệ để con yêu thích việc học, kết hợp học mà chơi bằng nhiều phương pháp khác nhau", chị Ánh chia sẻ.

Đó là việc tự học qua các nền tảng, các ứng dụng số hiện nay đang rất phổ biến và được miễn phí nhiều. Đó có thể là việc tham gia các cuộc thi thuyết trình, thi tìm kiếm tài năng, MC nhí. Bất cứ cuộc thi nào chị Ánh thấy độ uy tín, sức lan tỏa và là cơ hội cho con cọ sát, chị đều khuyến khích con đăng ký tham gia.

Ở độ tuổi còn rất nhỏ, 2 con gái Bảo Anh, Bảo An của chị tham gia hàng chục cuộc thi lớn nhỏ khác nhau. Nhưng điều đó không quan trọng bằng việc, ai cũng cảm nhận thấy sự tự tin, mạnh dạn của 2 cô con gái nhỏ. Các con học và giao tiếp tiếng Anh tự tin, trôi chảy, tự học tiếng Trung giao tiếp và có khả năng thuyết trình trước đám đông vô cùng tốt.

Khẳng định môi trường là một trong những yếu tố quyết định thái độ học tập của trẻ, nhà văn Hoàng Anh Tú nhìn nhận: Một môi trường học tập không có sự tập trung thì chắc chắn sẽ khiến cho những đứa trẻ không tập trung để học. Đây không chỉ đơn giản là câu chuyện về một chiếc bàn, một cái ghế mà là toàn bộ không gian vật chất và tinh thần mà trẻ trải nghiệm trong thời gian học tập tại nhà.

Việc tạo một môi trường học tập tích cực đóng vai trò quan trọng

Hãy thử hình dung một đứa trẻ đang cố gắng đánh vần từng chữ trong một căn phòng mà tiếng tivi đang mở, đồ chơi bắt mắt bày la liệt ngay trong tầm với và ánh sáng thì chập chờn.

Điều này có nghĩa là, một không gian lộn xộn, ồn ào và đầy rẫy những yếu tố gây nhiễu chính là "kẻ thù" số một của sự tập trung. Trẻ em, với khả năng kiểm soát sự chú ý còn non nớt, sẽ dễ dàng bị cuốn theo những thứ hấp dẫn hơn là những con chữ và con số khô khan.

“Nếu có thể, hãy dành riêng một góc yên tĩnh trong nhà cho việc học của con. Nơi này nên tách biệt khỏi khu vực vui chơi và giải trí. Điều này giúp não bộ của trẻ hình thành một liên kết: khi ngồi vào góc này, nghĩa là đã đến giờ tập trung cho việc học”, nhà văn Hoàng Anh Tú gợi ý.

Ngoài ra, điều quan trọng hơn cả một góc học tập được bài trí khoa học chính là "không gian tâm lý". Một đứa trẻ không thể học tập thoải mái trong một bầu không khí căng thẳng, nơi cha mẹ luôn cau có, sốt ruột và sẵn sàng buông lời trách mắng.

Nhà văn Hoàng Anh Tú nhiều lần nhấn mạnh tầm quan trọng của việc cha mẹ quản lý cảm xúc của chính mình. Sự bình tĩnh, kiên nhẫn và tích cực của người lớn chính là một phần không thể thiếu của "môi trường học tập". Khi cha mẹ đóng vai trò là người hỗ trợ, người khích lệ thì không gian học tập sẽ trở thành một nơi an toàn, nơi trẻ không sợ mắc lỗi và dám đặt câu hỏi.

Thêm vào đó, việc tôn trọng nhịp điệu sinh học của con cũng tạo ra một "không gian" học tập nhân văn. Thay vì ép con ngồi lì một tiếng đồng hồ, hãy cho phép con có những khoảng nghỉ ngắn 5-10 phút sau mỗi 20-25 phút tập trung. Cha mẹ hãy đan xen làm thế nào để con có thể vừa học vừa chơi, có được cái quỹ thời gian để có thể thư giãn.

Do đó, trước khi tìm đến những hình phạt hay phần thưởng đắt đỏ để thúc ép con học, các bậc phụ huynh hãy thử lùi lại một bước và quan sát chính góc học tập của con mình. Liệu bầu không khí gia đình đã đủ tích cực để con cảm thấy an toàn và thoải mái? Khi cả không gian học tập “vật chất và tinh thần” đều thoải mái, các con sẽ luôn hứng khởi trong học tập và vui chơi.

“Đừng dạy con học - hãy đồng hành để con biết cách học” không chỉ là lời đúc kết, mà nên là triết lý giáo dục gia đình của thời đại mới. Cha mẹ không cần phải là “kho kiến thức di động”, mà là người dẫn đường, người truyền cảm hứng, người khơi dậy sự tò mò và tự tin trong mỗi đứa trẻ. Bởi sau cùng, điều quý giá nhất không phải là con thuộc bao nhiêu công thức hay đạt bao nhiêu điểm 10, mà là con biết cách học, biết tự tìm lời giải và biết yêu hành trình khám phá tri thức của chính mình.

(còn nữa)

Trí Nhân