Bài 192: Tìm “lối về” cho nghê - linh vật thuần Việt

>> Xây dựng người Hà Nội văn minh, thanh lịch:
Bài 191: Để “bún mắng, cháo chửi” biến mất khỏi cộng đồng…

TS Trần Hậu Yên Thế được biết đến không chỉ với vai trò giảng viên trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam mà còn là chủ biên của cuốn sách “Phác họa Nghê - Gã linh vật bên rìa” (Nhìn từ đền Vua Đinh, Vua Lê). Công trình “Song xưa phố cũ” sau nhiều năm nghiên cứu nghệ thuật hoa sắt của Hà Nội đã mang về cho ông giải thưởng “Bùi Xuân Phái - Vì tình yêu Hà Nội” năm 2014. Với TS Thế, dường như nghiên cứu những nghệ thuật, tinh hoa của thế hệ đi trước không chỉ để phục vụ giảng dạy hay hệ thống lại mà còn để vực dậy những điều đó, giúp nó tiếp nối vai trò của mình trong đời sống đương đại. Cuốn sách “Phác họa Nghê - Gã linh vật bên rìa” cũng mang vai trò như vậy. Khởi phát từ 10 năm trước khi cùng nhóm Enter Việt Nam tập trung khảo sát, nghiên cứu đồ án hoa văn trang trí tại đền Vua Đinh, Vua Lê (Hoa Lư – Ninh Bình), TS Trần Hậu Yên Thế đã bị thu hút bởi hình tượng con nghê. Cuốn sách ra mắt dịp này còn nhận được sự quan tâm, hỗ trợ của Bảo tàng Gốm sứ Hà Nội.

Nghê với sự biến hóa đa dạng vừa có vẩy như cá, như rồng nhưng thân lại có tứ chi giống chó, giống hươu. Nghê có biểu đạt phong phú, đa dạng, thân thiết, gần gũi, tình cảm mà lại chẳng giống bất cứ những linh vật nào trên thế giới. Nghê - con vật giản dị, thân thiện và biểu cảm sâu sắc những trạng thái cảm xúc như con người. “Phượng múa nghê chầu”, từ đình, đền, chùa cho đến lăng miếu của Việt Nam phải đều có nghê. Phải chăng đấy chính là một chiều kích văn hóa, phải chăng đấy chính là một thông điệp văn hóa? Điều đó thôi thúc TS Thế và các cộng sự nghiên cứu. Bên cạnh đó, sự xâm lấn tràn lan của các linh vật ngoại lai không mang thần thái, tình cảm của người Việt nhưng lại ngang nhiên xuất hiện ngày càng nhiều trước các cơ quan công sở, địa điểm tâm linh… mang đến nhiều lo ngại. Liệu người đời sau sẽ nghĩ gì về giá trị tinh thần của người Hà Nội và người Việt ngày nay thông qua những con sư tử giơ vuốt nhe nanh gầm gừ dữ tợn chực uy hiếp người khác ấy? Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã phải ra công văn về việc không sử dụng biểu tượng, sản phẩm, linh vật không phù hợp với thuần phong mỹ tục Việt Nam. Trong khi đó, vì lẽ gì con nghê, hình tượng được tích hợp và thấm nhuần tính cách, tâm hồn người Việt, song hành với văn hóa Việt cả nghìn năm nay lại bị lãng quên trong cuộc sống đương đại?

Cuốn sách “Phác họa Nghê - Gã linh vật bên rìa” ra đời là một trong những nỗ lực để định danh một linh vật thuần Việt. Để hình tượng nghê sống dậy, thực sự như nhiều người nói là “cấp sổ đỏ” cho nó trong ngôi nhà các con vật linh thiêng của người Việt là mong muốn cháy bỏng của TS Trần Hậu Yên Thế và các cộng sự Nguyễn Đức Hòa, Hồ Hữu Long thông qua cuốn sách này. Sau 10 năm kì công khảo sát suốt từ đồng bằng đến trung du, miền núi, từ Bắc vào Nam, nhóm tác giả đã hoàn thành cuốn sách hơn 300 trang, với khoảng 500 hình ảnh, bản vẽ, có so sánh linh vật Nhật Bản, Hàn Quốc để làm bật lên tính thuần Việt của nghê.

Dù có lịch sử lâu đời nhưng nghê Việt gần như bị lãng quên trong khoảng 70 năm trở lại đây. Thông qua cuốn sách, TS Trần Hậu Yên Thế và các cộng sự cũng chỉ ra những thành tựu trong việc nghiên cứu, bảo tồn, phát huy giá trị của những linh vật gần giống nghê của Hàn Quốc, Nhật Bản, cho chúng ta bài học kinh nghiệm quý giá, đặc biệt là tinh thần tự tôn, tự hào dân tộc.

TS Đặng Thị Bích Liên, Thứ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đánh giá: “Đây là cuốn sách có giá trị, có nội dung hữu ích đối với những người làm công tác quản lý, nghiên cứu cũng như giáo dục và phát huy giá trị di sản văn hóa truyền thống Việt Nam trong gia đoạn hội nhập hiện nay”. Không chỉ vậy, Thứ trưởng Đặng Thị Bích Liên còn phân tích: “Cuốn sách bước đầu trình bày lai lịch, danh xưng, hình tướng và ý nghĩa biểu tượng của một linh vật rất thân quen trong văn hóa Việt. Ngoài hệ thống đồ án linh vật nghê ở đền Vua Đinh, Vua Lê, trong phần phụ lục, tác giả còn tập hợp công phu các hình ảnh nghê trong mỹ thuật truyền thống, gắn với đời sống văn hóa và tâm linh của người Việt”.

Dù vậy, đây mới chỉ là phác họa và nhóm tác giả mong rằng nghê sẽ có vị trí xứng đáng hơn trong đời sống đương đại, thậm chí nếu có một bảo tàng dành riêng cho nghê cũng là xứng đáng. TS Trần Hậu Yên Thế vui mừng chia sẻ: “Đón xuân mới, có nhà thiết kế thời trang đã dự định đưa hình tượng con nghê lên áo dài bởi một trong những đặc trưng của nghê rất gần gũi với con chó. Nhóm tác giả đã gần như số hóa những hình ảnh, đồ án, nghiên cứu của mình về con nghê để các làng nghề có thể dễ dàng ứng dụng trong việc tạo tác. Nghê đền Vua Đinh, Vua Lê cũng đã được nhà sưu tập Nguyễn Thị Thu Hòa chọn làm linh vật in trên bao lì xì Tết Mậu Tuất, như một sứ giả của văn hóa Việt”.

Với những nỗ lực, tâm huyết với văn hóa truyền thống Việt như vậy, thông điệp gửi qua cuốn sách là rất lớn và mong rằng nó sẽ sớm đưa hình tượng con nghê gần với đời sống đương đại của người Việt hơn nữa.

(Còn nữa)