Những người gìn giữ mo Mường Hà Nội

Bài 1: Những giá trị đặc sắc

Chúng ta đều được biết, được học về áng sử thi đồ sộ hàng vạn câu “Đẻ đất, đẻ nước” nhưng ít ai biết rằng, đó chỉ là một phần mo kể chuyện trong kho tàng bao la của văn hóa người Mường. Chỉ lưu truyền từ đời này qua đời khác bằng hình thức truyền miệng, lời mo chính là những áng văn có dung lượng khổng lồ, chứa đựng những giá trị nhân văn, văn hóa, lịch sử, nhân sinh quan, vũ trụ quan… đặc sắc của đồng bào dân tộc Mường.

Tấm gương phản chiếu tâm hồn người Mường

Dân tộc Mường tại Hà Nội chiếm 57,66% trong tổng số các dân tộc thiểu số trên địa bàn Hà Nội, sinh sống thành cộng đồng tại huyện Ba Vì, Thạch Thất, Quốc Oai, Mỹ Đức.

Theo nhạc sĩ Trần Hải Đăng - Phó Viện trưởng Viện Âm nhạc, Học viện Âm nhạc quốc gia Việt Nam: “Mo Mường là tấm gương phản chiếu, là bức tranh rộng lớn về tự nhiên, xã hội, lịch sử người Mường. Trong mo có những câu chuyện tái hiện lịch sử loài người, phản ánh nhận thức của con người về sự ra đời của trời đất trong vũ trụ, quá trình kiến tạo trái đất, sự phát triển của xã hội loài người.Vì thế, những bài mo có giá trị rất lớn đối với văn hóa người Mường nói riêng và cộng đồng 54 dân tộc anh em trên đất nước Việt Nam nói chung”.

Theo các chuyên gia, trước hết, cho dù đến nay dân tộc Mường vẫn chưa có chữ viết nhưng các bài mo vẫn chứa đựng một tinh thần nhân văn cao cả, góp phần xoa dịu nỗi đau thương của người sống khi có sự vĩnh biệt với người thân. Nó không phải là một bài ca bình thường có vần vè mà là một tác phẩm văn học, sử học, triết học, xã hội học, phong tục học… mang đầy tính bác học.

Mo Mường là một di sản văn hóa phi vật thể bao hàm nhiều giá trị văn hóa, lịch sử, tín ngưỡng, nghệ thuật, thể hiện thế giới quan, nhân sinh quan của dân tộc Mường (Ảnh minh họa)

Có thể nói, đó là sự thể hiện trình độ tri thức và vai trò của ông mo trong việc xây dựng lễ nghi, phong tục… đưa dân tộc Mường tiến đến trình độ văn minh. Chỉ nguyên một việc bằng truyền miệng, bằng trí nhớ mà một tác phẩm dài hàng vạn câu thơ trải qua đời nọ sang đời kia vẫn được bảo lưu cho đến nay đã là một kỳ công của giới mo Mường. Lời mo được phân chia cú đoạn, có nhịp, có vần, có thanh điệu và tiết tấu về nhịp với nhiều giá trị về ngôn từ và các thủ pháp nghệ thuật.

GS. TS Kim Hyong-keun (Hàn Quốc) từng nhận xét, mo Mường có âm nhạc, lời hát, nghi lễ, công cụ và chức năng xã hội với nét độc đáo văn hóa và giá trị nhân văn.

Các bài mo cũng mang giá trị khoa học - nhận thức về thế giới quan, nhân sinh quan của người Mường: Chết là sự tắc thở, tim ngừng đập của thể xác, là hình hài không còn hiện diện ở thế giới của người sống, thi hài sau tang lễ rồi sẽ được đem đi chôn cất nhưng phần hồn của người đó lại tiếp tục hành trình sang sống bên Mường Ma.

Vì vậy, người Mường tổ chức tang lễ để báo hiếu với cha mẹ, trả ân với người chết và chuẩn bị hành trang, đồ đạc con giống, tài sản… để hồn người chết mang theo về bên Mường Ma. Về mặt nhân sinh đó là bài thuốc tinh thần để giải toả lo lắng, trấn an người sống, động viên họ chấp nhận tai ương, vững lòng tin vào ngày mai để an tâm lao động, sản xuất, tiếp tục sống, làm ăn bình thường. Bên cạnh đó, mo Mường có giá trị giáo dục và cố kết cộng đồng rất cao thông qua việc thể hiện những quan điểm nhân sinh, ứng xử giữa con người với con người, với cộng đồng và với thiên nhiên.

Đó là những bài học được truyền tải hết sức nhẹ nhàng, nhân văn mà dễ đi vào lòng người.

Giá trị giáo dục thể hiện rõ ở phần mo kể công ơn sinh thành của cha mẹ và phần mo nhắn của linh hồn người chết với những người đang sống trước khi về với thế giới Mường Chạ. Nghe mo, những người tham dự được nhớ lại cội nguồn của dân tộc mình, quê hương mình, của dòng họ và gia đình, nguồn cội tổ tiên của mình.

Nghe mo, mọi người sống trên đời này tự thấy phải sống tốt đẹp hơn, thương yêu nhau hơn, quý mến nhau hơn, tương trợ, giúp đỡ nhau nhiều hơn, không bao giờ ăn ở thất đức với ông bà cha mẹ, sống có trách nhiệm hơn với cộng đồng và xã hội không để oán hận về sau.

Mo Mường được sử dụng trong nhiều nghi lễ của người Mường nói chung như: Mo vía, mo mát nhà, mo cúng bái trừ tà ma, mo tang ma và cả chữa trài ếm cho người và phong thân khi đi mo…

Nét riêng của mo Mường Hà Nội

Theo kết quả kiểm kê năm 2022 của Sở Văn hóa và Thể thao Hà Nội, lễ thức mo gồm 4 nhóm: Nhóm nghi lễ cầu phúc được thực hiện trong nhà như lễ cơm mới, lễ cầu mùa, tạ mộ nhằm tưởng nhớ đến công ơn của các bậc tiền nhân và cầu phúc lộc đến với gia chủ; Nhóm nghi lễ gọi linh hồn con người được thực hiện tại gia đình như mụ đẻ, vía hộp, vía mạnh, vía khang, vía gầy, vía cho người; Nhóm nghi lễ trừ tà ma, cầu yên, cầu sức khỏe được thực hiện hầu hết ở gia đình; Nhóm nghi thức tang ma được thực hiện khi có người qua đời nhằm dẫn dắt linh hồn người quá cố tại gia đình, ngoài đồng và ngoài rừng nhằm giúp người chết đoạn tuyệt với thế giới người sống.

Lời Mo gồm có 5 làn điệu là “Ò hoi”, “Dà dê”, “Hâm mo”, “Dà đôông” và “Hệu kệu”, chia thành 3 thể loại: Mo nghi lễ, Mo kể chuyện và Mo tả cảnh.

Mo nghi lễ là các bài Mo gắn với các nghi lễ trong đời sống tín ngưỡng dẫn dắt thần linh hay linh hồn, vía con người thực hiện một lễ thức nào đó.

Mo kể chuyện gồm những bài mo không cố định về mặt nội dung mà tùy theo không gian, thời gian, hoàn cảnh và sự sáng tạo của thầy Mo, thường thực hành trong nhóm lễ vía.

Mo nhòm là loại mo tả cảnh miêu tả về phong cảnh, đất nước, con người, không có nội dung cố định và được thực hành xen kẽ trong mo nghi lễ và mo kể chuyện.

Nghệ nhân thực hành mo Mường tại Hà Nội

Trong kí ức của anh Nguyễn Văn Hiện (người có uy tín ở thôn Đồng Rằng, Đồng Xuân, Quốc Oai, Hà Nội), những năm 70 - 80 của thế kỉ trước, mo Mường bị mai một, hầu như không được nhắc đến nhiều. Về sau này, đặc biệt là những năm gần đây, sau khi được mở rộng địa giới hành chính, cuộc sống ấm no, khá giả hơn lên, mo Mường ngày càng trở lại với đời sống nhiều hơn.

Tại Hà Nội ngày nay, mo chủ yếu sử dụng tại nghi lễ tang ma. Cộng đồng người dân tộc Mường tại các huyện Ba Vì, Thạch Thất, Quốc Oai còn giữ tập quán mời thầy mo cúng mo khi nhà có người mất, các nghi lễ có sử dụng mo trong đời sống của đồng bào dân tộc Mường vẫn đang được thực hành.

Ông Bùi Văn Thanh (Quốc Oai, Hà Nội) cho biết: "Với người Mường tổ chức tang lễ cho người chết là công việc lớn, trọng đại của gia đình, họ tộc. Đây là nghi lễ vòng đời cuối cùng của đời người mà không có mo thì coi như một vòng đời chưa được trọn vẹn".

(Còn nữa)