Những lời ca, điệu nhạc đắp xây tâm hồn, văn hóa người Hà Nội

Tâm hồn và thế giới quan người Thăng Long

Nói đến âm nhạc của Thăng Long - Hà Nội không thể không nói đến hát xẩm. Thăng Long - Hà Nội, Thủ đô ngàn năm văn hiến, chính là nơi đã nuôi dưỡng và phát triển hát xẩm, đưa nghệ thuật này trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống văn hóa của người Hà Nội.

Những người hát xẩm ở Hà Nội xưa (Ảnh: Tư liệu)

Theo TS, NSND, đạo diễn sân khấu Thanh Ngoan, những người nghệ nhân, nghệ sĩ xẩm ở Thăng Long không chỉ hát để kiếm sống mà còn coi hát xẩm là một phần trong đời sống tinh thần, là phương tiện để họ thể hiện tình cảm, tâm hồn và thế giới quan của mình. Hà Nội xưa, với phố phường nhộn nhịp, đông đúc, đã tạo ra một môi trường lý tưởng để hát xẩm phát triển. Những con phố như Hàng Bạc, Hàng Gai, Hàng Đào... là nơi các nghệ sĩ hát xẩm thường xuyên lui tới để biểu diễn, vừa để kiếm sống, vừa để giao lưu văn hóa.

Những bài xẩm vừa phản ánh đời sống sinh hoạt của người dân Hà Nội vừa là nơi để ghi lại những sự kiện lịch sử, những biến động xã hội, những thay đổi trong đời sống văn hóa, chính trị của đất nước.

Lý Thái Tổ nước non du ngoạn

Thấy rồng bay cảnh đẹp địa linh

Chiếu truyền chọn đất Long Thành

Định đô nước Việt sử xanh còn truyền…

(Trích bài “Hà thành ba mươi sáu phố phường”)

Do đó, hát xẩm là một phần không thể thiếu, làm phong phú đời sống văn hóa của người Hà Nội qua nhiều thế hệ. Trong những năm tháng đất nước còn gặp nhiều khó khăn, hát xẩm trở thành nguồn động viên tinh thần cho Nhân dân. Những bài xẩm Chênh Bong như “Dạo chơi Long Thành”, Xẩm Chợ như “Chợ Đồng Xuân”, Xẩm Sai, Hò bốn mùa, Hát Ai, Riềm Huê, Phồn Huê, Ba Bậc, Huê Tình, Thập Ân… không chỉ đơn thuần là các bài hát mà là những thông điệp yêu đời, lạc quan, hướng về tương lai.

Các nghệ sĩ xẩm nỗ lực duy trì và phát triển xẩm trong nhịp sống Hà Nội hiện đại

Nhiều bài hát xẩm được sáng tác dựa trên những danh lam thắng cảnh nổi tiếng của Thăng Long - Hà Nội, gắn liền với cuộc sống của người dân Thủ đô qua nhiều thế kỷ. Bài “Hà thành ba mươi sáu phố phường” là một trong những tác phẩm nổi tiếng, phản ánh những nét đẹp văn hóa và lịch sử nơi này.

Nghìn thu gặp hội thái bình

Trải xem phong cảnh khắp thành Thăng Long

Phố ngoài bao bọc thành trong

Cửa Nam, cửa Bắc, Tây, Đông rõ ràng

Ba mươi sáu mặt phố phường

Hàng Giấy hàng Bạc hàng Ngang hàng Đào…

Vì thế, NSND Thanh Ngoan khẳng định: Nghệ thuật hát xẩm, đặc biệt là hát xẩm Thăng Long - Hà Nội, không chỉ là một loại hình âm nhạc độc đáo mà còn là một phần quan trọng trong kho tàng văn hóa của dân tộc. Hát xẩm không chỉ là tiếng hát của những nghệ sĩ dân gian mà còn là sự kết nối giữa quá khứ và hiện tại, giữa con người và văn hóa, giữa tình yêu quê hương đất nước và niềm tự hào dân tộc.

Ngày nay, khi xã hội phát triển, hát xẩm vẫn giữ được vị trí quan trọng trong đời sống văn hóa của Hà Nội. Các chương trình biểu diễn hát xẩm vẫn được tổ chức tại nhiều địa phương, các câu lạc bộ, hội nhóm đang nỗ lực bảo tồn và phát triển loại hình nghệ thuật này. Các câu lạc bộ hát xẩm gắn tên với Hà Nội như: Xẩm Hà Thành, Xẩm Tầu Điện, Thăng Long Xẩm, Xẩm 36 phố phường, Xẩm Hà Nội…

Đó cũng là thể hiện sự gắn kết giữa hát xẩm và Hà Nội, tuy hai mà là một, vượt qua thời gian vẫn vững chãi trong mạch nguồn văn hóa dân tộc trường tồn, là dấu ấn, là nét son tô đậm thêm hương sắc Thăng Long - Hà Nội.

NSND Thanh Ngoan khiến khán giả rơi nước mắt khi hát xẩm Thập Ân

TS, NSND, đạo diễn sân khấu Thanh Ngoan nhấn mạnh: "Trong bối cảnh nền văn hóa toàn cầu hóa, việc bảo tồn và phát huy giá trị nghệ thuật hát xẩm cần sự nỗ lực của cả cộng đồng. Chính quyền các cấp cần có những chính sách hỗ trợ và phát triển hát xẩm, đặc biệt là trong việc giáo dục thế hệ trẻ để họ hiểu và yêu mến loại hình nghệ thuật truyền thống này.

So với xẩm thời xưa, nghệ thuật hát xẩm ngày nay đối diện với nhiều thách thức. Trong những năm gần đây, hát xẩm đã có sự phục hồi đáng kể nhờ các hoạt động bảo tồn văn hóa và các chương trình biểu diễn phục vụ du khách, đặc biệt là ở các khu di tích và danh lam thắng cảnh của Hà Nội như Chợ đêm Đồng Xuân, Hồ Gươm, Văn Miếu, Đền Ngọc Sơn, Ô Quan Chưởng, Nhà Bát Giác…

Những hoạt động này không chỉ giúp duy trì và phát huy giá trị của hát xẩm mà còn mang đến một góc nhìn mới về nghệ thuật dân gian cho thế hệ trẻ và du khách quốc tế. Các nghệ sĩ xẩm cũng bắt đầu kết hợp những yếu tố hiện đại, làm mới âm nhạc của mình để phù hợp với xu hướng âm nhạc đương đại.

"Với tình yêu và niềm tin vào giá trị của nghệ thuật hát xẩm, hy vọng rằng mỗi người chúng ta sẽ luôn gìn giữ và phát huy những giá trị truyền thống, để hát xẩm mãi mãi được vang lên giữa lòng Thăng Long - Hà Nội, như một phần không thể thiếu của lịch sử và văn hóa dân tộc, càng thêm phần tô đậm nâng cao giá trị văn hóa, lịch sử của Thăng Long - Hà Nội nói riêng và của cả dân tộc Việt Nam nói chung", NSND Thanh Ngoan bày tỏ.

Dòng chảy bền bỉ và thăng hoa

Thiếu tướng, nhạc sĩ Nguyễn Đức Trịnh - Chủ tịch Hội Nhạc sĩ Việt Nam cũng khẳng định âm nhạc Hà Nội góp phần xây dựng hệ giá trị văn hóa Hà Nội.

Cách mạng Tháng Tám năm 1945 đã giải phóng dân tộc Việt Nam khỏi ách nô lệ của đế quốc, phong kiến đem lại độc lập, tự do cho Nhân dân, đồng thời đã mở ra những chân trời mới cho cho một nền văn hóa tiến bộ, trong đó nổi bật là âm nhạc ở Hà Nội.

Nhạc sĩ Đức Trịnh - Chủ tịch Hội Nhạc sĩ Việt Nam

Có thể khẳng định rằng, không khí hào hùng của những ngày đầu Cách mạng đã thổi bùng ngọn lửa sáng tạo cho các nhạc sĩ Việt Nam và cũng từ những ngày ấy, một nền âm nhạc dân tộc được hình thành trong những điều kiện khởi đầu hết sức khắc nghiệt, được phát triển trong một bối cảnh của cuộc chiến tranh trường kỳ kéo dài hàng chục năm và âm nhạc nở rộ từ năm 1975 khi đất nước hoàn toàn thống nhất.

Trong hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ, những ca khúc viết về Hà Nội như những trang sử bằng âm thanh khắc họa hình ảnh hào hùng về con người và lịch sử, dấu tích Hà Nội trong từng bài hát gắn với mỗi giai đoạn lịch sử như “Người Hà Nội” (1946) của Nguyễn Đình Thi; “Bài ca Hà Nội” (1966) của Vũ Thanh…

Đại thắng Mùa Xuân kết thúc năm 1975, hai miền Nam - Bắc thống nhất, cả nước bắt tay vào xây dựng chủ nghĩa xã hội, các bài hát ca ngợi tinh thần phấn khởi, hăng say lao động, sản xuất của quân và dân ta; miêu tả nét đẹp Hà Nội qua từng con phố, hàng cây, trong mỗi con người Hà Nội thanh lịch, hào hoa đã được khắc họa nổi bật, như: “Nhớ mùa Thu Hà Nội” của Trịnh Công Sơn; “Hà Nội mùa Thu”của Vũ Thanh, “Làng lúa làng hoa” của Ngọc Khuê, “Một thoáng Tây Hồ” của Phó Đức Phương, “Em ơi Hà Nội phố”của Phú Quang... được các nhạc sĩ sáng tác với gam màu tươi mới, đầy sức sống...

Những ca khúc về Hà Nội luôn được các nghệ sĩ và khán giả yêu mến

Đất nước đổi mới, từ 1986 Việt Nam chuyển từ kinh tế tập trung bao cấp sang kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Thời kỳ này và những năm tiếp theo nhiều bài hát về Hà Nội ra đời thúc giục con người hăng hái tăng gia lao động sản xuất, phản ánh vẻ đẹp của thiên nhiên và con người Hà Nội.

Có thể kể đến "Hà Nội đêm trở gió” của Trọng Đài, “Hà Nội mùa vắng những cơn mưa” của Trương Quý Hải, “Hà Nội và tôi” của Lê Vinh, “Hát dưới trời Hà Nội” của Phạm Tuyên, “Khao khát Hà Nội” của Trần Hữu Bích, “Hà Nội vào Xuân” của Phạm Đình Sáu, “Hà Nội vào Thu” của Vĩnh Cát, “Thu về Hà Nội” của Đức Trịnh, “Có một chiều như thế Hồ Gươm” của Tân Huyền, “Hà Nội đêm” và “Hồ Gươm chiều Thu” của An Thuyên, “Hà Nội những năm 2000” của Trần Tiến… với một phong cách âm nhạc được định hình và không ngừng phát triển, cho thấy một bức tranh sắc màu về Hà Nội xuyên suốt tiến trình đổi mới qua những thăng trầm vươn lên sáng ngời, tươi mới về một địa danh lịch sử.

Hà Nội là một thành phố có bề dày lịch sử và giá trị văn hóa đặc sắc, đã và đang là cái nôi nuôi dưỡng nhiều thế hệ nghệ sĩ, nhạc sĩ tài năng. Trong công cuộc đổi mới đất nước, nền âm nhạc Việt Nam nói chung và âm nhạc Hà Nội đã có những bước chuyển mình sâu sắc, mạnh mẽ và khá toàn diện. Nhiều tác phẩm âm nhạc về Hà Nội được ra đời, nói lên sức sáng tạo mãnh liệt, tài năng đáng trân trọng của các thế hệ nhạc sĩ Hà Nội.

Các Quán quân cuộc thi Giọng hát hay Hà Nội năm nay

Một thành phố không chỉ nổi tiếng với vẻ đẹp thanh lịch, con người trang nhã mà còn là nơi ươm mầm cho những tài năng âm nhạc trẻ xuất sắc. Sự kết hợp hài hòa giữa nét đẹp cổ kính và hiện đại, cùng với tinh thần mến khách của người Hà Nội, đã tạo nên một không gian văn hóa nghệ thuật độc đáo.

Nhiều cuộc thi sáng tác âm nhạc về Hà Nội được Hội Nhạc sĩ Việt Nam, Hội Âm nhạc Hà Nội và các Ban, Bộ, ngành… phát động; nhiều chương trình nghệ thuật âm nhạc lớn, nhỏ được tổ chức tại Hà Nội ngày càng phong phú đa dạng, động viên, khuyến khích các nhạc sĩ, nghệ sĩ Hà Nội tiếp tục phấn đấu sáng tạo nhiều tác phẩm âm nhạc có giá trị, đáp ứng nhu cầu thưởng thức của quần chúng nhân dân, góp phần đặc biệt trong việc phát huy sức mạnh của âm nhạc trong xây dựng chuẩn mực con người Hà Nội thanh lịch, văn minh thời kỳ mới.

Với lí do đó, nhạc sĩ Đức Trịnh cho rằng phát huy sức mạnh của âm nhạc trong xây dựng chuẩn mực con người Hà Nội thanh lịch, văn minh trong thời kỳ mới (với những giá trị cốt lõi: Yêu nước, Đoàn kết, Tự cường, Nghĩa tình, Trung thực, Trách nhiệm, Kỷ cương, Sáng tạo), đồng thời với việc đòi hỏi phát huy đồng bộ hoạt động tích cực bền bỉ, lâu dài của các nhà sáng tác, nhà lý luận, nghệ sĩ biểu diễn và giáo viên âm nhạc đối với công chúng yêu nhạc (các lứa tuổi).

Những nét đẹp của Hà Nội được thể hiện qua MV ca nhạc

So với các loại hình nghệ thuật khác, trong việc đưa cái đẹp vào tâm hồn con người, nâng cao trình độ thẩm mỹ, âm nhạc có ưu thế trong việc tiếp cận với mọi tầng lớp Nhân dân, mọi lứa tuổi, mọi địa bàn.... Với những biện pháp và hình thức giáo dục âm nhạc đa dạng, phong phú và hiệu quả, giới âm nhạc và công chúng yêu nhạc ở Thủ đô Hà Nội chắc chắn sẽ đóng góp tích cực vào việc phát huy sức mạnh của âm nhạc trong xây dựng chuẩn mực con người Hà Nội thanh lịch, văn minh trong thời kỳ mới.

Đồng thời, âm nhạc cũng sẽ góp phần xứng đáng vào công cuộc giữ gìn và xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc, xứng đáng với truyền thống vẻ vang Thủ đô Hà Nội ngàn năm văn hiến và anh hùng, Thành phố vì hòa bình, trái tim của cả nước, để phát triển Thủ đô Hà Nội “Văn hiến - Văn minh - Hiện đại”, sớm trở thành thành phố kết nối toàn cầu.

Hương Thu