Hải Phòng: Một vụ án, hai kết quả xét xử?

Trụ sở Toà án Nhân dân thành phố Hải Phòng

Hai cấp Tòa bác yêu cầu khởi kiện của nguyên đơn

Thửa đất đang tranh chấp là thửa số 339, tờ bản đồ số 04 tại thôn Áp Tràn, xã Dương Quan, huyện Thủy Nguyên, thành phố Hải Phòng có diện tích 340m² đất có nguồn gốc là của cụ cố Bùi Đỗ Tốn (chết năm 1986) và cụ cố Lê Thị Phai (chết năm 1985).

Hai cụ có 4 người con là ông Bùi Ngọc Châu (bố đẻ ông Bùi Đỗ Hưng (SN 1962 - bị đơn), ông Bùi Đỗ Nhâm, ông Bùi Quang Kiểm (nguyên đơn) và bà Bùi Thị Chinh.

Ông Bùi Đỗ Hưng, bị đơn trong vụ án

Theo ông Bùi Đỗ Hưng - bị đơn trong 2 vụ án này cho biết: “Khi còn sống, cụ Tốn, cụ Phai đã giao lại cho tôi là cháu trưởng để thờ cúng các cụ và được tất cả dòng họ nhất trí. Sau khi cụ Phai mất, cụ Tốn sống trên thửa đất này. Tôi được ông nội cho thửa đất này để ở và làm nơi thờ cúng. Tôi đã đến ở cùng ông nội tôi, xây nhà trên đất ở cùng cụ Tốn diện tích khoảng 100m² và ở chăm sóc cụ. Năm 1986, cụ Tốn mất, vợ chồng tôi tiếp tục ở từ đó đến nay.

Năm 1987, gia đình tôi mua thêm thửa đất bên cạnh thửa đất tranh chấp. Đến năm 1997, thì gia đình tôi xây nhà và chuyển nhà sang ở, sinh hoạt trên thửa đất mới. Thửa đất tranh chấp tôi sử dụng, xây tường bao và trồng cây.

Ông Bùi Đỗ Nhâm, chết năm 2016 có vợ là bà Nguyễn Thị Dịp (Rịp), chết năm 2022. Ông Nhâm bà Dịp có 5 người con là chị Bùi Thị Tạm (tên gọi khác Bùi Thị Nhậm), anh Bùi Quang Tĩnh, chị Bùi Thị Nụ, anh Bùi Quang Thủ và bà Bùi Thị Thất đã sang Hồng Kông sinh sống từ năm 2002. Đến ngày 20/7/2020, bà Thất chết do tai biến mạch máu não. Ông Bùi Ngọc Châu chết năm 2020…”.

Ông Bùi Quang Kiểm là nguyên đơn trong vụ án này, cho rằng: “Thửa số 339, tờ bản đồ số 04 tại thôn Áp Tràn trước đấy của mình. Năm 1968, ông Kiểm nhờ cụ Tốn và cụ Phai trông coi hộ. Do sai sót của cán bộ địa chính xã đã ghi tên cụ Tốn đứng tên người sử dụng đất trong sổ mục kê đất đai của xã Dương Quan.

Sau khi cụ Tốn, cụ Phai chết, ông Kiểm nhờ anh trai là ông Bùi Ngọc Châu trông nom thửa đất này. Sau đó thửa đất đã bị ông Châu và con trai là anh Hưng chiếm, không bàn giao lại…

Tại Biên bản làm việc ngày 13/6/2020 tại UBND xã Dương Quan, để giữ tình cảm gia đình nên nguyên đơn đã đồng ý với ông Châu, bà Chinh, anh Thủ và anh Hưng (bị đơn) cùng thống nhất thửa đất này là di sản thừa kế của bố mẹ (cụ Tốn, cụ Phai để lại) chưa chia; không tranh chấp về hàng thừa kế và thống nhất thoả thuận phân chia tài sản chung này cụ thể: Mỗi đồng thừa kế được phân chia 1/4 diện tích của thửa đất. Nguyên đơn có trách nhiệm trả cho anh Hưng giá trị tài sản trên 1/4 diện tích đất được phân chia… nhưng sau đó anh Hưng không thực hiện…”.

Ngày 24/3/2021, ông Bùi Quang Kiểm đã viết đơn khởi kiện vụ án tranh chấp quyền sử dụng đất, yêu cầu TAND huyện Thuỷ Nguyên buộc anh Hưng phải trả cho Nguyên đơn 1/4 thửa đất là 93m2, theo thỏa thuận tại biên bản làm việc ngày 13/6/2020.

Hai bản án sơ thẩm và phúc thẩm (lần 1) của TAND TP Hải Phòng

Tại Bản án sơ thẩm số 42/2021/DS-ST ngày 8/12/2021, TAND huyện Thuỷ Nguyên và Bản án phúc thẩm số 27/2022/DS-PT ngày 10/5/2022, TAND TP Hải Phòng nhận định: “Thời hiệu để người thừa kế yêu cầu chia di sản thừa kế đã hết. Ông Kiểm cho rằng diện tích đất trên là của mình nhưng không có tài liệu chứng minh.

Các anh, chị em ông Kiểm đều khẳng định thửa đất trên là của cụ Tốn, cụ Phai. Họ đồng ý cho cháu trưởng để thờ cúng, không đồng ý với đơn khởi kiện của ông Kiểm.

Nội dung Biên bản làm việc ngày 13/6/2020 của UBND xã Dương Quan, ghi nhận ý kiến của các bên trong việc hòa giải tranh chấp đất đai ở cơ sở của UBND xã theo quy định tại Điều 202 của Luật Đất đai 2013, không có giá trị về mặt pháp lý; các bên cũng không thoả thuận được nên không làm phát sinh quyền và nghĩa vụ của các bên tham gia hòa giải; các bên tham gia hòa giải vẫn có quyền thay đổi ý kiến theo quy định của pháp luật.

Mặt khác, nội dung biên bản không ghi nhận sự thống nhất của các bên tham gia hòa giải về việc thống nhất thửa đất số 339, tờ bản đồ số 04 tại thôn Áp Tràn, xã Dương Quan là tài sản chung. Biên bản này được xác định không phải là căn cứ để khởi kiện đòi quyền sử dụng đất…”.

Vì vậy, HĐXX, TAND huyện Thuỷ Nguyên và đã tuyên bác yêu cầu khởi kiện của ông Kiểm. Tại Bản án phúc thẩm số 27/2022/DS-PT ngày 10/5/2022, TAND TP Hải Phòng đã tuyên y án sơ thẩm. Các bản án trên đã có hiệu lực pháp luật.

Bản án số 40/2024/DS-ST ngày 22/4/2024 có vi phạm pháp luật?

Cuối năm 2023, ông Kiểm tiếp tục khởi kiện yêu cầu TAND TP Hải Phòng “chia tài sản chung” theo Biên bản làm việc ngày 13/6/2020 tại UBND xã Dương Quan, đòi ông Hưng bàn giao 1/4 diện tích đất là 93m2.

Tại Bản án số 40/2024/DS-ST ngày 22/4/2024, TAND TP Hải Phòng đã tuyên xử: “Chấp nhận toàn bộ yêu cầu khởi kiện của nguyên đơn là ông Bùi Quang Kiểm về việc chia tài sản chung là thửa đất số 339 tờ bản đồ số 4. Ông Kiểm được chia 1/4 diện tích của thửa đất 339 là 93m²…”.

Luật sư Nguyễn Mạnh Hà, Đoàn Luật sư thành phố Hải Phòng, nhận định: “Như vậy, cùng một diện tích đất thừa kế của các cụ để lại cho anh Hưng thờ cúng, toàn thể dòng tộc, chính quyền địa phương xác nhận, vợ chồng anh Hưng ở trên đất hơn 30 năm; nội dung tranh chấp đã được xét xử bằng một vụ án đã có hiệu lực pháp luật mà vẫn bị TAND TP Hải Phòng thụ lý xử sơ thẩm, tuyên như trên là chưa đảm bảo quyền lợi của gia đình của bị đơn cũng như của dòng họ.

Thứ nhất: Nếu tòa án xác định đây là tranh chấp tài sản chung là quyền sử dụng đất đai thì trước khi thụ lý các bên phải hòa giải tại xã. Trong vụ án này, các bên chưa tiến hành hòa giải tại xã. Biên bản ngày 13/6/2020 không được xác định là biên bản hòa giải tranh chấp đất đai.

TAND TP Hải Phòng sử dụng Biên bản ngày 13/6/2020 là tài liệu các bên xác định thửa đất 339 là tài sản chung để chia tài sản chung là không đúng. Vì biên bản này không có đủ người thừa kế, là biên bản làm việc do UBND xã mời nhưng nội dung biên bản không có nội dung thống nhất đây là tài sản chung và bị đơn (anh Hưng) cũng không đồng ý chia tài sản cho ông Kiểm.

Thứ hai: Cùng một Tòa án, cùng 1 vụ việc tranh chấp đất thừa kế lại thụ lý 2 vụ án khác nhau, đưa ra 2 kết quả xét xử khác nhau. Bản án phúc thẩm số 27/2022/DS-PT ngày 10/5/2022 nhận định là “đã hết thời hiệu chia thừa kế” và ông Kiểm đã xác nhận khởi kiện đòi tài sản chung. Bản án sơ thẩm 40/2024/DS-ST ngày 22/4/2024 cũng vẫn là kiện đòi sản chung, xác định thửa đất là tài sản chung và chia theo phần.

Trong khi đó, tài liệu, chứng cứ thu thập được trong 2 vụ án không có gì khác nhau. Ông Kiểm luôn khẳng định thửa đất thửa số 339, tờ bản đồ số 04 là của mình, không thừa nhận là di sản thừa kế của cụ Tốn, cụ Phai nhưng cuối cùng bằng cách nào đó lại được chia tài sản chung?

Thứ ba: Tòa án áp dụng Nghị quyết 02/2004/NQ-HĐTP TANDTC của Hội đồng thẩm phán TAND tối cao nhưng theo nghị quyết này thì điều kiện chia tài sản chung là: Không tranh chấp về hàng thừa kế; các đồng thừa kế thừa nhận tài sản do người chết để lại và chưa chia.

Trong vụ án này không có văn bản xác nhận di sản do cụ Tốn, cụ Phai để lại chưa chia; Văn bản ngày 13/6/2020 không nói thửa đất 339 là tài sản chung chưa chia và chưa đủ chữ ký của những người thừa kế của hai cụ. Bởi vì, ông Nhâm khi đó đã chết nhưng chỉ có 1 người con là anh Thủ ký biên bản, còn vợ và các con khác của ông Nhâm không ký và họ cũng có ý kiến không đồng ý với việc chia đất cho ông Kiểm.

Trong biên bản, chủ tọa phiên họp kết luận nếu gia đình đồng ý thì địa phương sẽ giúp làm thủ tục phân chia… đây không phải là kết quả hòa giải thành. Tại bản án dân sự sơ thẩm và bản án dân sự phúc thẩm (năm 2021) đều nhận định biên bản ngày 13/6/2020 không đủ thành phần tham gia và không đủ điều kiện của biên bản hòa giải thành theo Luật Đất đai nên không có giá trị pháp lý.

Bản án phúc thẩm chỉ nhận định đương sự được quyền khởi kiện vụ án chia tài sản chung, nếu chứng minh được và chưa chia cho ai. Thửa đất 339 cụ Tốn và cụ Phai đã cho anh Hưng quản lý, sử dụng hơn 30 năm nên không được coi là di sản thừa kế chưa chia.

Thứ tư: Các anh chị em của ông Kiểm đều trình bày tại phiên tòa, khi bố mẹ là cụ Tốn và cụ Phai còn sống đã chia hết tài sản và giao trách nhiệm cho các con cháu. Các thành viên gia đình có tham gia cuộc họp ngày 13/6/2020 và ký biên bản vì mục đích lên xã hòa giải để giữ lấy đất thờ cúng các cụ và đều đồng ý giao lại cho anh Hưng quản lý, sử dụng.

Thứ năm: Bản án sơ thẩm đưa ra nhiều nhận định chưa khách quan, trái pháp luật để bảo vệ cho nguyên đơn: Ví dụ tại mục [4] ghi: Tòa án cấp sơ thẩm không hướng dẫn nguyên đơn khởi kiện vụ án chia thừa kế và xét xử không chấp nhận yêu cầu kiện đòi tài sản của nguyên đơn; Bản án dân sự sơ thẩm số 42/2021/DS-ST ngày 8/12/2021 của TAND huyện Thủy Nguyên và Bản án dân sự phúc thẩm số 27/2022/DS-PT ngày 10/5/2022 của TAND TP Hải Phòng lại nhận định vụ án hết thời hiệu khởi kiện chia thừa kế... Như vậy, tại thời điểm nguyên đơn khởi kiện lần đầu thời hiệu khởi kiện chia thừa kế chưa hết”.

Tôi cho rằng, Bản án sơ thẩm nhận định như trên đối với Bản án phúc thẩm đã có hiệu lực pháp luật là vi phạm tố tụng. Nếu đúng như án sơ thẩm nhận định, thì TAND TP Hải Phòng phải kiến nghị huỷ bản án có hiệu lực, chứ không thể nhận định chủ quan như vậy…”.

Bản án số 40/2024/DS-ST của TAND TP Hải Phòng

Còn theo Luật sư Nguyễn Xuân Tình, Đoàn luật sư Hải Phòng: “Bộ luật Tố tụng dân sự không quy định Thẩm phán phải hướng dẫn cho đương sự chọn mối quan hệ pháp luật nào để khởi kiện, đấy là quyền tự định đoạt của đương sự.

Theo quy định tại các Điều 48, 210 và 239 Bộ luật Tố tụng dân sự thì Thẩm phán hoặc Chủ tọa phiên tòa có trách nhiệm phổ biến, giải thích quyền và nghĩa vụ cho đương sự trong các vụ án mà Bộ luật Tố tụng dân sự quy định. Chẳng hạn, quyền và nghĩa vụ của đương sự quy định từ Điều 70 đến Điều 73; Khoản 6 Điều 48 Bộ luật Tố tụng dân sự…

Bộ luật Tố tụng dân sự không quy định trách nhiệm của Thẩm phán trong việc phổ biến, giải thích cho đương sự về quyền yêu cầu áp dụng thời hiệu.

Mặt khác, khoản 2 Điều 184 Bộ luật tố tụng dân sự quy định: “Tòa án chỉ áp dụng thời hiệu theo yêu cầu của một bên hoặc các bên áp dụng thời hiệu với điều kiện phải nộp đơn yêu cầu đó. trước khi Tòa án cấp sơ thẩm ra bản án, quyết định giải quyết vụ án...”.

Để đảm bảo sự bình đẳng về quyền và nghĩa vụ giữa các đương sự trong quá trình giải quyết vụ án, Thẩm phán không giải thích cho đương sự về quyền yêu cầu áp dụng thời hiệu.

Tuy nhiên, Bản án số 40/2024/DS-ST vẫn đưa ra nhận định trái ngược Bán án đã có hiệu lực pháp luật cũng của TAND TP Hải Phòng đã xử.

Bản án sơ thẩm nhận định: Hiện không có hướng dẫn về việc chia tài sản chung đối với di sản thừa kế đã hết thời hiệu khởi kiện nhưng theo hướng dẫn tại tiểu mục a.3 mục 2.4 phần 2 mục I Nghị quyết 02/2004 của HĐTP Tòa án Nhân dân tối cao (hiện đã hết hiệu lực nhưng không có văn bản khác thay thế hướng dẫn) về điều kiện để chia tài sản chung… nên vẫn vận dụng để phân chia tài sản chung là di sản hết thời hiệu.

Hiện tại ông Bùi Đỗ Hưng đã có đơn kháng cáo toàn bộ bản án sơ thẩm này.